مقدمه
تجمعات انبوه به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی و شهری، در دهه‌های اخیر به‌واسطه رشد جمعیت، گسترش مناسبت‌های فرهنگی و مذهبی، و افزایش تعاملات اجتماعی، به یکی از چالش‌های مهم در مدیریت شهری تبدیل شده‌اند (سازمان بهداشت جهانی، 2015). این رویدادها که شامل گردهمایی‌های مذهبی، ورزشی، سیاسی و فرهنگی هستند، با تمرکز بالای جمعیت در یک محدوده مکانی و زمانی، فشار قابل‌توجهی بر زیرساخت‌های شهری، منابع خدماتی و نظام سلامت وارد می‌کنند (میلستن و همکاران، ۲۰۰۲). در شرایطی که مدیریت تجمعات انبوه نیازمند رویکردی چندبُعدی و هماهنگ است، مطالعات پیشین عمدتاً بر جنبه‌های کلان مانند دینامیک جمعیت، رفتارهای جمعی، و مدل‌سازی ازدحام تمرکز داشته‌اند (هلبینگ و همکاران، ۲۰۰۷). در مقابل، موضوعات خرد و عملیاتی نظیر ایمنی برق، بهداشت مواد غذایی، مدیریت پسماند، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند، درحالی‌که این عوامل نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ سلامت و ایمنی شرکت‌کنندگان دارند (تامپسون، 2008).
نبود چارچوب‌های ساختارمند برای پایش مستمر و ارزیابی عملکرد سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) در تجمعات انبوه، یکی از خلأهای جدی در ادبیات پژوهش محسوب می‌شود. بسیاری از مدل‌های موجود فاقد قابلیت عملیاتی در شرایط واقعی هستند و نمی‌توانند به‌طور مؤثر ریسک‌های خرد و تهدیدهای پنهان را شناسایی و مدیریت کنند (صفی‌پور و همکاران، 1401). همچنین، ابزارهای ارزیابی موجود اغلب به‌صورت بخشی و غیرجامع طراحی شده‌اند و توانایی پوشش هم‌زمان سه بُعد سلامت، ایمنی و محیط زیست را ندارند (صدوقی و همکاران، 1395).
باتوجه‌به پیچیدگی و تنوع تهدیدات در تجمعات انبوه، نیاز به طراحی ابزاری جامع و کاربردی برای ارزیابی عملکرد HSE به‌شدت احساس می‌شود؛ ابزاری که بتواند به‌صورت ساختارمند، شاخص‌های سلامت، ایمنی و محیط زیست را در بستر شهری پایش کرده و به مدیران اجرایی در تصمیم‌گیری‌های سریع و مؤثر کمک کند.
پژوهش حاضر با بهره‌گیری از نظرات خبرگان، داده‌های میدانی، و تجربیات عملی، اقدام به طراحی و اعتبارسنجی ابزار ارزیابی عملکرد HSE در تجمعات انبوده کرده است که سه بُعد اصلی سلامت، ایمنی و محیط زیست را به‌صورت یکپارچه پوشش می‌دهد. این ابزار می‌تواند به‌عنوان راهنمایی کاربردی برای مدیران شهری، برگزارکنندگان رویدادها، و نهادهای مسئول در مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرد.

پیشینه پژوهش
مطالعات پیشین در زمینه تجمعات انبوه نشان می‌دهند این پدیده به‌عنوان یکی از چالش‌های مهم در مدیریت شهری، نیازمند بررسی چندبُعدی در حوزه‌های سلامت عمومی، ایمنی فیزیکی و محیط زیست است. سازمان بهداشت جهانی (سازمان بهداشت جهانی، 2008) تجمعات انبوه را موقعیت‌هایی تعریف می‌کند که در آن‌ها تراکم جمعیت به‌گونه‌ای است که ظرفیت پاسخ‌دهی خدمات عمومی تحت فشار قرار می‌گیرد و خطر بروز بحران‌های انسانی افزایش می‌یابد. در همین راستا، میلستن و همکاران (۲۰۰۲) با مرور تجربیات پزشکی در رویدادهای بزرگ، بر ضرورت آمادگی نظام سلامت و وجود پروتکل‌های واکنش اضطراری تأکید کرده‌اند. تامپسون، 2008 نیز نقش حیاتی برنامه‌ریزی سلامت عمومی و هماهنگی میان نهادهای اجرایی را در کاهش ریسک‌های بهداشتی برجسته کرده است.
مطالعات جدیدتر مانند (هاتون و همکاران، 2025) با بررسی دیدگاه‌های مدیران، نیروهای انتظامی و کادر درمانی مشارکت‌کننده در برگزاری رویدادها، نشان داده‌اند نبود ارتباط مؤثر میان این گروه‌ها می‌تواند به اختلال در مدیریت سلامت و ایمنی رویدادها منجر شود. همچنین در تحقیق هاتون و همکاران (2025) با استفاده از گروه‌های متمرکز، تفاوت در درک و شیوه‌های مدیریت ریسک توسط هر گروه را برجسته کرده و بر لزوم طراحی ابزارهای مشترک و قابل‌فهم برای همه ذی‌نفعان ذخیل در برگزاری تجمعات انبوده تأکید دارند. باهبو و همکاران (2024) نیز چارچوبی برای مدیریت سلامت در تجمعات انبوه ارائه داده‌اند که شامل الگوریتم‌های پایش جمعیت، هشدارهای زودهنگام و برنامه‌ریزی واکنش اضطراری است. این چارچوب‌ها با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند پردازش تصویر و تحلیل داده‌های شبکه‌های اجتماعی، قابلیت پیش‌بینی و واکنش سریع را فراهم می‌کنند.
از منظر ایمنی هلبینگ و همکاران (۲۰۰۷)، با مدل‌سازی رفتار جمعی در شرایط اضطراری، نشان داده‌اند که نبود مسیرهای خروج اضطراری، طراحی نامناسب فضاهای شهری و واکنش‌های غیرقابل پیش‌بینی جمعیت می‌تواند به فجایع انسانی منجر شود. در مطالعات داخلی نیز، صفی‌پور و همکاران (1402) با طراحی مدل تاب‌آوری برای تجمعات مذهبی، شاخص‌هایی مانند شدت بحران، احتمال وقوع و توانمندی واکنش را در ارزیابی ریسک به‌کار گرفته‌اند که می‌تواند در مدیریت ایمنی رویدادهای شهری مورد استفاده قرار گیرد.
در حوزه محیط زیست، جوهانسون و همکاران (2012) به ارتباط میان تراکم جمعیت، افزایش آلودگی و شیوع بیماری‌های تنفسی در محیط‌های شهری اشاره کرده‌اند. همچنین، راهنمای مراکز کنترل بیماری‌ها (CDC) بر اهمیت کنترل عوامل محیطی مانند تهویه، دمای محیط و کیفیت آب در تجمعات انبوه تأکید دارد. در مطالعات داخلی، یوهانسون و همکاران (1390) به ضعف در مدیریت پسماند و نبود زیرساخت‌های پایدار در رویدادهای شهری اشاره کرده‌اند که می‌تواند منجر به آلودگی منابع طبیعی و تهدید سلامت عمومی شود.
در زمینه ارزیابی عملکرد صدوقی و همکاران، (1395)، HSE مدلی مبتنی بر تحلیل سلسله‌مراتبی فازی ارائه داده‌اند که شامل شاخص‌های توانمندساز و نتیجه‌محور است. این مدل در محیط‌های صنعتی کاربرد داشته اما برای شرایط خاص تجمعات شهری انبوه نیاز به تطبیق دارد. همچنین، ابزارهایی مانند HSE-P10 و داشبوردهای تخصصی برای پایش شاخص‌های ایمنی، سلامت و محیط زیست در پروژه‌های بزرگ توسعه یافته‌اند (المری، 2025). 
باوجوداین مطالعات، همچنان فقدان یک ابزار جامع، ساختارمند و عملیاتی برای ارزیابی عملکرد HSE در تجمعات انبوه، به‌ویژه در بستر شهری، به‌عنوان یک شکاف جدی در ادبیات پژوهش باقی مانده است. بیشتر مدل‌های موجود یا به‌صورت بخشی به یکی از ابعاد HSE پرداخته‌اند یا در محیط‌های صنعتی و غیرشهری طراحی شده‌اند و قابلیت تطبیق با شرایط واقعی رویدادهای شهری را ندارند. پژوهش حاضر با هدف پر کردن این خلأ، اقدام به طراحی یک ابزار ارزیابی عملکرد HSE کرده است که سه بُعد اصلی سلامت، ایمنی و محیط زیست را به‌صورت یکپارچه و کاربردی پوشش می‌دهد. این ابزار با بهره‌گیری از داده‌های میدانی، نظرات خبرگان و اعتبارسنجی علمی، می‌تواند به‌عنوان راهنمایی مؤثر برای مدیران شهری، برگزارکنندگان رویدادها و نهادهای مسئول در مدیریت بحران مورد استفاده قرار گیرد.

روش 
این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی با رویکرد ابزارسازی بوده و با هدف طراحی و اعتبارسنجی چک‌لیست ارزیابی عملکرد سلامت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) در تجمعات انبوه شهری در تهران انجام شده است. فرآیند طراحی و آزمون ابزار در شش مرحله اصلی صورت گرفت:

گردآوری داده‌های اولیه
در مرحله نخست، داده‌های پایه برای تدوین آیتم‌های چک‌لیست از منابع مختلف گردآوری شد:

بازدیدهای میدانی
 تیم پژوهش با حضور در محل برگزاری تجمعات مذهبی و فرهنگی، شرایط محیطی و عملیاتی را مشاهده کرده و مخاطرات بالقوه را مستند نمودند. این مخاطرات شامل مواردی چون سیم‌کشی‌های غیراستاندارد، نبود تجهیزات خاموش‌کننده، کیفیت پایین مواد غذایی، دفع نامناسب پسماند و آلودگی صوتی بودند.

ارزیابی ریسک
 مخاطرات شناسایی‌شده با استفاده از ماتریس احتمال- شدت طبقه‌بندی و اولویت‌بندی شدند تا مبنای طراحی آیتم‌های ابزار قرار گیرند. ماتریس مورد استفاده برای ارزیابی خطر در این مرحله مطابق جدول شماره ۱ است



تحلیل حوادث گذشت
 سوابق رخدادهای پیشین در تجمعات شهری مرور شد تا الگوهای آسیب‌پذیری و عوامل مؤثر در بروز حوادث مشخص گردد. در برگزاری تجمعات انبوه ممکن است حوادث کوچکی شامل لیز خوردن افراد، برق گرفتکی، سقوط داربست‌ها، اسپیس‌ها و سقوط افراد از روی سطوح دارای ارتفاع مانند استیج اجرا، و غیره رخ بدهد که توسط مناطق ۲۲ گانه مربوطه مورد تجزیه‌وتحلیل قرار می‌گیرد. برای همین منظور در این پژوهش فقط حوادث ثبت‌شده‌ای که به‌صورت رسمی به دبیرخانه HSE شهرداری تهران ارسال شده است مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

بررسی گزارش‌های عدم انطباق
 داده‌های حاصل از بازرسی‌های HSE از تجمعات انبوه قبلی برگزار شده در شهرداری تهران (جشن امام رضایی‌ها، جشن غدیر، پیاده‌روی جاماندگان اربعین) تحلیل شد تا نقایص موجود در مدیریت تجمعات انبوه شناسایی شود. 

تدوین و پالایش گویه‌ها
براساس داده‌های گردآوری‌شده، فهرستی اولیه از گویه‌های مرتبط با سه محور اصلی سلامت، ایمنی و محیط‌زیست در تجمعات انبوه تهیه شد. برای اصلاح و تکمیل این فهرست، جلسات گروهی با مشارکت ۱۰ نفر از خبرگان حوزه HSE برگزار شد. ترکیب این گروه به‌صورت هدفمند از سه دسته تخصصی انتخاب گردید تا تنوع دیدگاه‌های اجرایی، فنی و علمی در بررسی آیتم‌ها لحاظ شود (جدول شماره 2):
همگی خبرگان دارای مدرک کارشناسی ارشد یا دکتری در رشته‌های مرتبط با HSE، مهندسی بهداشت محیط، مدیریت بحران یا مهندسی صنایع بودند. همچنین ۸ نفر از آن‌ها تجربه مستقیم در ارزیابی یا مدیریت تجمعات شهری داشتند. این ترکیب جمعیت‌شناختی موجب شد تا اعتبارسنجی ابزار از منظر اجرایی، علمی و فنی به‌صورت جامع و چندبُعدی انجام شود.



ساختاردهی نهایی چک‌لیست
آیتم‌های نهایی در سه بُعد سلامت، ایمنی و محیط‌زیست سازمان‌دهی شده و در قالب یک ابزار عملیاتی طراحی شدند. برای هر آیتم، الزامات قانونی و اسناد بالادستی مرتبط در ستون مجزا درج گردید تا امکان استناد و اجرا برای کاربران فراهم شود. این چک‌لیست متناسب با شرایط خاص شهر تهران و نیازهای مدیریت شهری تدوین گردید.

اعتبارسنجی ابزار

روایی صوری
نسخه اولیه چک‌لیست به همان ۱۰ نفر از خبرگان ارائه شد. گویه‌ها از نظر وضوح، سادگی و اهمیت بررسی شدند. در این مرحله، ۵ آیتم اصلاح نگارشی و ۲ گویه حذف گردید.

روایی محتوایی
نسبت روایی محتوا: (CVR) هر خبره ضرورت گویه‌ها را در سه سطح ارزیابی کرد و CVR برای هر آیتم طبق فرمول لاوشه محاسبه شد. گویه‌هایی با CVR ≥ 62/0 پذیرفته شدند. ۹۲ درصد گویه‌ها این معیار را کسب کردند و ۷ آیتم با CVR پایین‌تر بازنگری یا حذف شدند.
شاخص روایی محتوا (CVI): خبرگان هر آیتم را از نظر ارتباط، وضوح و سادگی در مقیاس ۴ امتیازی ارزیابی کردند.
شاخص I-CVI برای همه آیتم‌ها بین 0/80 تا 0/100 بود.
شاخص S-CVI/Ave برای کل ابزار برابر با 0/92 محاسبه شد که نشان‌دهنده روایی بسیار مطلوب ابزار است.

آزمون پایایی
برای سنجش پایایی، چک‌لیست نهایی در قالب ۵۰ فرم در سه تجمع شهری اجرا شد.

همسانی درونی
ضریب آلفای کرونباخ برای کل ابزار و ابعاد مختلف آن محاسبه شد:
آلفای کل ابزار: 0/86، آلفای ایمنی: 0/83، آلفای سلامت: 0/80، آلفای محیط‌زیست: 0/78. تمام مقادیر بالاتر از آستانه قابل‌قبول (0/70) بوده و نشان‌دهنده همسانی درونی مطلوب و پایایی مناسب ابزار در هر سه بُعد و در کل مقیاس هستند.

یافته‌ها 
در جدول شماره 3، گویه‌های نهایی چک‌لیست در سه دسته ایمنی، سلامت و محیط‌زیست ارائه شده‌اند. برای هر آیتم، الزامات قانونی و اسناد بالادستی مرتبط در ستون مجزا درج شده‌اند تا امکان استناد و اجرای دقیق توسط پیمانکاران، مدیران اجرایی و نهادهای نظارتی فراهم گردد. 





پس از این دسته‌بندی، در نهایت چک‌لیست تهیه گردید که با بهره گیری از شاخص‌های پیشرو و پسرو  ابتدا سؤالات تدوین گردید و به‌منظور تعیین اهمیت نسبی (وزن) هر یک از سؤالات از روش فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP استفاده گردید. برای هر سؤال یکی از مقادیر زیر انتخاب می‌گردد: 
۱ = رعایت کامل الزامات، 0/5= رعایت نسبی یا ناقص، 0 = عدم رعایت الزامات. امتیاز هر سؤال از رابطه فرمول شماره 1 محاسبه می‌شود:
1. امتیاز سؤال= وزن٪×میزان رعایت
سپس امتیازهای تمامی سؤالات در هر حوزه جمع شده و با نرمال‌سازی به مقیاس ۰ تا ۱۰۰ تبدیل می‌شود. درنهایت، امتیاز نهایی HSE از طریق وزن‌دهی به سه بخش ایمنی، بهداشت و محیط زیست به دست می‌آید و با جمع نهایی میزان امتیاز کل چک‌لیست به دست می‌آید. فایل نهایی چک‌لیست در پیوست شماره1 ارائه شده است. 

بحث 
نتایج حاصل از طراحی و اعتبارسنجی ابزار ارزیابی عملکرد HSE در تجمعات انبوه شهری نشان داد بسیاری از مؤلفه‌های عملیاتی در حوزه ایمنی، سلامت و محیط‌زیست در برنامه‌ریزی‌های فعلی مغفول مانده‌اند. این یافته‌ها با مرور مطالعات پیشین هم‌راستا بوده و در برخی موارد، خلأهای موجود را به‌صورت ساختاریافته پوشش داده‌اند.
مطالعاتی نظیر صدوقی و همکاران (2017) و باهبو و همکاران (2025) عمدتاً بر ارزیابی‌های کلان‌نگر در محیط‌های صنعتی یا بحران‌های ملی تمرکز داشته‌اند و کمتر به مؤلفه‌های اجرایی در بستر شهری پرداخته‌اند. درمقابل، ابزار طراحی‌شده در این پژوهش با بهره‌گیری از داده‌های میدانی، تحلیل ریسک و نظرات خبرگان، توانسته است شاخص‌های خرد و قابل‌اجرا را در سطح محلی شناسایی و ساختاردهی کند. به‌ویژه در حوزه ایمنی برق، سازه‌های موقت، بهداشت مواد غذایی و مدیریت پسماند، این ابزار توانسته است نقاط ضعف موجود در رویکردهای پیشین را به‌صورت عملیاتی هدف‌گذاری کند.
ازمنظر روش‌شناسی، استفاده از ترکیب داده‌های میدانی، تحلیل حوادث گذشته، گزارش‌های عدم انطباق و اعتبارسنجی علمی (روایی و پایایی) موجب شده تا ابزار نهایی از انسجام مفهومی و قابلیت اجرایی بالایی برخوردار باشد. ضریب آلفای کرونباخ بالا در هر سه بُعد ابزار، نشان‌دهنده همسانی درونی مطلوب و قابلیت اعتماد آن در شرایط واقعی است.
همچنین، برخلاف برخی مطالعات داخلی که صرفاً به ارزیابی کیفی رضایت شرکت‌کنندگان یا تحلیل‌های توصیفی پرداخته‌اند (مانند یوهانسون و همکاران، 1390)، این پژوهش با رویکرد ساختاریافته و مبتنی بر شاخص‌های قانونی و فنی، امکان پایش، ممیزی و سیاست‌گذاری دقیق را فراهم کرده است. 
در مجموع، ابزار ارائه‌شده در این مطالعه توانسته است شکاف میان نظریه و عمل در حوزه HSE تجمعات شهری را کاهش دهد و زمینه‌ساز ارتقای کیفیت مدیریت ایمنی، سلامت و محیط‌زیست در رویدادهای شهری گردد. این ابزار نه‌تنها قابلیت استفاده در فاز برنامه‌ریزی رویدادها را دارد، بلکه می‌تواند در مراحل پایش عملکرد و ممیزی نیز به‌عنوان یک چارچوب اجرایی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر با هدف طراحی و اعتبارسنجی یک ابزار ساختارمند برای ارزیابی عملکرد سلامت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) در تجمعات انبوه شهری، توانست با بهره‌گیری از رویکرد ترکیبی و داده‌های میدانی، چک‌لیستی جامع و قابل‌اجرا تدوین کند. این ابزار با تمرکز بر مؤلفه‌های خرد و اجرایی، ازجمله ایمنی برق، سازه‌های موقت، بهداشت مواد غذایی، مدیریت پسماند و الزامات قانونی، توانست خلأهای موجود در برنامه‌ریزی‌های فعلی را شناسایی و پوشش دهد.
اعتبارسنجی علمی ابزار از طریق شاخص‌های روایی CVR)و (CVI و پایایی (آلفای کرونباخ) نشان داد چک‌لیست طراحی‌شده از انسجام مفهومی، دقت اجرایی و قابلیت اعتماد بالایی برخوردار است. همچنین، مقایسه با مطالعات پیشین نشان داد ابزار حاضر توانسته است فاصله میان نظریه و عمل را در حوزه HSE تجمعات شهری کاهش داده و زمینه‌ساز ارتقای کیفیت مدیریت رویدادها گردد.

پیشنهادهای کاربردی
- استفاده از چک‌لیست در فاز برنامه‌ریزی اولیه رویدادها توسط شهرداری‌ها، سازمان‌های مدیریت بحران و نهادهای اجرایی.
- آموزش پیمانکاران و کارکنان اجرایی بر اساس الزامات مندرج در ابزار، به‌ویژه در حوزه‌های ایمنی سازه‌ها، بهداشت محیط و مدیریت پسماند.
- توسعه سامانه‌های دیجیتال برای پایش لحظه‌ای شاخص‌های HSE در رویدادهای شهری و اتصال آن به داشبوردهای مدیریتی.
- بهره‌گیری از ابزار در فرآیند ممیزی و ارزیابی عملکرد پس از برگزاری رویدادها برای بهبود مستمر.
پیشنهادهایی برای تحقیقات آینده
- بررسی اثربخشی ابزار در انواع رویدادهای شهری با ماهیت فرهنگی، مذهبی، ورزشی و تجاری.
- تحلیل تطبیقی عملکرد ابزار در شهرهای مختلف با زیرساخت‌های متفاوت و شرایط اقلیمی گوناگون.
- توسعه نسخه‌های هوشمند ابزار با قابلیت اتصال به داده‌های محیطی، حسگرهای شهری و سامانه‌های هشدار سریع.
- ارزیابی میزان پذیرش و رضایت کاربران اجرایی از کاربرد ابزار در محیط‌های واقعی و بررسی موانع اجرایی آن.

ملاحظات اخلاقی

پیروی از اصول اخلاق پژوهش
در این مطالعه هیچ‌گونه مشارکت انسانی یا داده‌ٔ شخصی قابل‌شناسایی به‌کار گرفته نشده است؛ ازاین‌رو، دریافت تأییدیهٔ اخلاق پژوهشی الزامی نبود. با وجود این، نویسندگان تمام اصول اخلاق پژوهش شامل شفافیت، امانت‌داری علمی، استناددهی صحیح و استفادهٔ مسئولانه از داده‌های منتشرشده را رعایت کرده‌اند.

حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، روش‌شناسی و نگارش–بازبینی و ویرایش: سید سجاد موسوی، مبین ابراهیمیان؛ نظارت: سید سجاد موسوی؛ نگارش-پیش‌نویس اولیه: همه نویسندگان..

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران به‌منظور همکاری ارزشمند و ارائه حمایت‌های فنی مؤثر در پیشبرد این مطالعه تقدیر و تشکر می‌کنند.




 

References 

AlMarri, M., Al-Ali, M., Alzarooni, M., AlTeneiji, A., Al-Ali, K. & Bahroun, Z. (2025). Enterprise resource planning systems for health, safety, and environment management: Analyzing critical success factors. Sustainability, 17(7), 2947. [DOI:10.3390/su17072947]

Bahbouh, N. M., Sendra, S., & Sen, A. A. A. (2025). Designing a comprehensive framework for health management in crowded events. International Journal of Information Technology, 17(3), 1641-1651. [DOI:10.1007/s41870-024-02051-1]

Books, H. S. (1999). The Event Safety Guide. Merseyside: HSE Publications. [Link]

Helbing, D., Farkas, I., & Vicsek, T. (2007). Crowd disasters and simulation of panic situations. In: The Science of Disasters. Berlin, Heidelberg: Springer. [DOI:10.1007/978-3-642-56257-0_11]

Hutton, A., Robertson, M., & Ranse, J. (2025). Exploring safety at mass gathering events through the lens of three different stakeholders. Frontiers in Public Health, 12, 1451891. [DOI:10.3389/fpubh.2024.1451891] [PMID] 

Johansson, A., Helbing, D., & Shukla, P. K. (2007). Specification of the social force pedestrian model by evolutionary adjustment to video tracking data. Advances in Complex Systems, 10(supp02), 271-288. [DOI:10.1142/S0219525907001355]

National Center for Immunization and Respiratory Diseases., & Division of Viral Diseases. (2020). Interim guidance for mass gatherings during pandemics. Atlanta: Centers for Disease Control and Prevention. [Link]

Milsten, A. M., Maguire, B. J., Bissell, R. A., & Seaman, K. G. (2002). Mass-gathering medical care: A review of the literature. Prehospital and Disaster Medicine, 17(3), 151–162. [DOI:10.1017/S1049023X00000388] [PMID]

Johansson, A., Batty, M., Hayashi, K., Al Bar, O., Marcozzi, D., & Memish, Z. A. (2012). Crowd and environmental management during mass gatherings. The Lancet Infectious Diseases, 12(2), 150-156. [Link]

Peyravi, M., Ahmadi Marzaleh, M., & Najafi, H. (2020). An overview of health-related challenges in a mass gathering. Trauma Monthly, 25(2), 78-82. [DOI:10.30491/tm.2020.213574.1022]

Sadoughi, S., Yarahmadi, R., Taghdisi, M. H., & Mehrabi, Y. (2012).Evaluating and prioritizing of performance indicators of health, safety, and environment using fuzzy TOPSIS. African Journal of Business Management, 6(5), 2026. [Link]

Safipour, M., Zaeemdar, M., Omidvari, M., & Nasrifer, R. (2023). Designing and validating a resilience model for mass gatherings with HSE strategies (Persian). Journal of Safety Promotion and Injury Prevention, 11(3), 184-195. [Link] 

Thompson, B. G. (2008). Public Health, Safety, and Security for Mass Gatherings. Florida: CRC Press. [Link]

World Health Organization. (2015) Public health for mass gatherings: Key considerations. Geneva: WHO. [Link]