آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 14، شماره 2 - ( تابستان 1403 )
جلد 14 شماره 2 صفحات 191-178 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Kheirdast A, Demirchi E S, Padash A, Khodabandehlou E A, Mohammadi Jahdi Z. Relationship of Work Safety Climate With Organizational Cynicism and Career Resilience of Firefighters. Disaster Prev. Manag. Know. 2024; 14 (2) :178-191
URL: http://dpmk.ir/article-1-663-fa.html
URL: http://dpmk.ir/article-1-663-fa.html
خیردست افراسیاب، صدری دمیرچی اسماعیل، پاداش امین، خدابنده لو اسلام علی، محمدی جاهدی زهرا. بررسی عوامل مؤثر بر تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان تهران براساس جوّ ایمنی کار، حوادث شغلی و بدبینی سازمانی. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. 1403; 14 (2) :178-191
بررسی عوامل مؤثر بر تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان تهران براساس جوّ ایمنی کار، حوادث شغلی و بدبینی سازمانی
1- گروه مدیریت محیط زیست، دانشکده علوم و فنون دریایی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2- گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
3- مرکز تحقیقات تغییر اقلیم و سلامت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی دزفول، دزفول، ایران.
4- گروه مدیریت محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
5- گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2- گروه مشاوره، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.
3- مرکز تحقیقات تغییر اقلیم و سلامت، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی دزفول، دزفول، ایران.
4- گروه مدیریت محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
5- گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 7141 kb]
(483 دریافت)
| چکیده (HTML) (5837 مشاهده)
متن کامل: (610 مشاهده)
مقدمه
آتش‌نشانی یکی از شغل‌های پرمخاطره است. در این شغل عوامل مختلفی می‌توانند به آتش‌نشانان آسیب‌های زیادی وارد کنند؛ عواملی مانند صدای زنگ حریق، استرس رانندگی و ترافیک، استرس جوابگویی به بی‌سیم، صدای آژیر و بلند‌گو و نور چراغ گردان، محصولات حریق مانند دود و گاز‌های سمی، حرارت، تماس یا جذب مواد شیمیایی از طریق پوست، صدمات فیزیکی در حین عملیات، انواع پرتوها، مشاهده صحنه‌های دلخراش و تألم‌آور، ترس و دلهره انجام بهینه عملیات، حفظ جان خود و همکاران، عوارض ناشی از وقوع انفجار در صحنه حادثه، ارگونومی وسایل، تجهیزات و ماشین‌آلات، حمل‌ونقل تجهیزات سنگین، انجام خدمت در کارهای شیفتی 24ساعته. حوادث شغلی یکی از مهم‌ترین مشکلات کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه محسوب می‌شود. این حوادث دارای پیامدهای اقتصادی و اجتماعی نامطلوب زیادی هستند. شغل آتش‌نشانی یکی از خطرناک‌ترین مشاغل جهان به شمار می‌آید. جوّ ایمنی به‌عنوان یک شاخص عمده کارایی ایمنی و یک پیش‌بینی‌کننده وقوع حوادث شغلی شناخته شده است و شناخت و ارزیابی عوامل تأثیرگذار بر آن به‌خصوص رهبری می‌تواند در کاهش مؤثر وقوع حوادث نقش کمک‌کننده‌ای داشته باشد. جوّ ایمنی مناسب تأثیر مثبتی بر عملکرد ایمنی داشته و نرخ حوادث را کاهش می‌دهد.
پیشینه تحقیق
آتش‌نشانان براساس ویژگی‌های شغلی در طول خدمت خود در معرض بسیاری از استرس‌ها، صدمات فیزیکی، شیمیایی و غیره قرار می‌گیرند. باتوجه‌به مطالعات انجام‌شده، آن‌ها ممکن است در هر مأموریتی در معرض عوامل زیان‌آور مختلفی قرار گیرند که سلامتی‌شان را تهدید می‌کند (سوئنکا ـ لورنز و رامیرز ـ گارسیا، 2023). تاب‌آوری جایگزین مناسبی برای رویکردهای سنتی در مدیریت ایمنی است. مدیریت ایمنی سنتی اغلب بر شمارش خطاها و درک اینکه چگونه کارها اشتباه انجام می‌شوند تمرکز دارد (ایفلایول و همکاران، 2020). تاب‌آوری شغلی شکست‌ها و موفقیت‌ها را دو روی یک سکه می‌داند و این به‌علت نتایج متفاوت در نحوه برخورد مردم و سازمان‌ها با یک محیط پیچیده و کم‌اهمیت با نتایج غیرقابل‌پیش‌بینی در محیط است. تاب‌آوری بر دفاع، بازیابی، یادگیری و سایر توانایی‌های یک سیستم ایمن تأکید دارد و راه جدیدی برای بهبود مدیریت ایمنی ارائه می‌دهد. این به سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا عملکرد خود را قبل، در طول یا بعد از رویدادها تنظیم کنند، درنتیجه عملیات موردنیاز را تحت شرایط مورد انتظار و غیرمنتظره پیش ببرند (ژنگ ژو و همکاران، 2020).
براساس آماری که انجمن ملی حفاظت در برابر آتش اعلام کرده است، فقط در سال 2008 حدود 80.000 آتش‌نشان در آمریکا دچار صدمات جدی شده‌اند.سازمان آتش‌نشانی این کشور در سال 2004 تعداد مرگ آتش‌نشانان در حین عملیات را 91 نفر گزارش داد و با وجود پیشرفت‌های تکنولوژیکی، وسایل حفاظت فردی، اقدامات مهندسی، مدیریت محیط، مراقبت‌های پزشکی و قوانین ایمنی این تعداد مرگ، در 25 سال گذشته کاهش پیدا نکرده است. همچنین عنوان شده است که نرخ آسیب‌های شغلی در بین آتش‌نشانان 2 تا 3 برابر سایر نیروهای کاری و عملیاتی است (امیدی و همکاران، 1400).
دو عامل مهم که در جوّ ایمنی تأثیر بسیاری دارند عبارتند از: نوع نگرش سازمانی به فرهنگ ایمنی و درک درست از ایمنی که با میزان وقوع حوادث در ارتباط است. بنابراین می‌توان گفت با بالا رفتن جوّ ایمنی در بین آتش‌نشانان، میزان در معرض حادثه قرار گرفتن آنان کاهش می‌یابد. فرهنگ ایمنی و به تبعیت از آن، جوّ ایمنی مانند سایر خصوصیات روانی و اجتماعی افراد، رابطه مستقیم با رفتار آنان دارد که درنهایت باعث رضایت شغلی یا عدم رضایت خواهد شد. با نگاهی به مهم‌ترین حوادث چندساله اخیر، این گونه به نظر می‌رسد که علاوه بر کشته شدن افراد عادی در حوادث و بدآمدها، آمار مرگ‌ومیر آتش‌نشانان و امدادگران نیز چشم‌گیر است، مانند فاجعه آتش‌سوزی و ریزش ساختمان پلاسکو که 16 آتش‌نشان و 6 شهروند (مجموعاً 22 نفر) کشته شدند (خان و همکاران، 2022).
جوّ ایمنی زیرمجموعه‌ای از فرهنگ سازمانی است که رفتارهای ایمنی پرسنل را شکل می‌دهد و آگاهی از این فاکتورهای سازمانی در سیستم مدیریت ایمنی اهمیت دارد. مطالعات متعدد ثابت کرده‌اند که فرهنگ و جوّ ایمنی خوب، تأثیر مثبتی بر عملکرد ایمنی داشته و نرخ حوادث را کاهش می‌دهد (وثوقی و همکاران، 1399). مخاطرات شغلی با ایجاد آسیب‌های شغلی، بر عملکرد کارکنان تأثیر می‌گذارند و زندگی افراد شاغل در این محیط‌ها را به خطر می‌اندازند. امروزه آشنایی با مخاطرات شغلی مرتبط با کار اهمیت زیادی دارد (سلطانی و همکاران، 1399). آتش‌نشانان به‌دلیل فعالیت در محیط‌های پرخطر، در معرض استرس‌های گوناگون قرار دارند که این استرس‌ها می‌توانند باعث بروز فرسودگی شغلی شوند و آثار منفی بر کیفیت زندگی آنان بگذارند (کولایی و همکاران، 1397).
صادقی یارندی و همکاران (1399) در پژوهشی تحت عنوان «مطالعه اثربخشی سبک رهبری سازمانی و جوّ ایمنی بر وقوع رفتارهای ناایمن در کارکنان سکوهای نفتی» به این نتیجه رسیدند که بین ابعاد ایمنی محیط کار و احتمال چشم‌پوشی از خطا و بروز رفتارهای ناایمن رابطه معنی‌داری وجود دارد. در بررسی ارزیابی سیستم مدیریت سلامت، ایمنی و محیط‌زیست از دیدگاه مهندسی تاب‌آوری، به‌کارگیری ابزار و روش در حوزه تاب‌آوری باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه، بهبود شاخص‌های سلامت، ایمنی و محیط‌زیست، افزایش بهره‌وری و توسعه پایدار خواهد شد (محمدی و تیموری، 1399).
کلانتری و همکاران (1398) در پژوهشی تحت عنوان «الگویابی معادلات ساختاری حساسیت اضطرابی، نظم‌جویی هیجانی و تاب‌آوری در پدیدآیی اختلالات افسردگی و استرس پس از سانحه آتش‌نشانان» به این نتیجه رسیدند که متغیرهای تاب‌آوری، حساسیت اضطرابی و نظم‌جویی هیجانی در پیش‌بینی افسردگی و استرس پس از سانحه آتش‌نشان‌ها نقش دارند. تحقیقات موسوی و همکاران (1399) حاکی از آن است که بین استفاده از آموزش و سیستم تشویق و تنبیه با کاهش رفتارهای ناایمن در مشاغل مختلف کاری رابطه معنی‌داری وجود دارد. شخصیت، ویژگی‌های روانی و رفتاری و وضعیت جسمانی آتش‌نشانان در کنار عوامل سازمانی و مدیریتی نقش بسزایی در تاب‌آوری سازمانی و ایمنی آنان دارد (حیدری و همکاران، 2022). توسعه ابزاری برای ارزیابی تاب‌آوری می‌تواند به تصمیم‌گیرندگان کمک کند تا تصویری واقعی از صلاحیت شغلی آتش‌نشانان داشته باشند.
وایلد و همکاران (2020) در پژوهشی به آموزش پیش از حادثه برای ایجاد تاب‌آوری در اولین پاسخ‌دهندگان به حادثه پرداخته‌اند. باتوجه‌به اینکه آتش‌نشانان اولین پاسخ‌دهندگان به حوادث شهری هستند، بنابراین تحت تأثیر فشارهای روحی و روانی زیاد ناشی از استرس قرار می‌گیرند. در پیشگیری از آسیب‌شناسی روانی و مرتبط با استرس، آموزش نیروهای عملیاتی و مدیران ارشد می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود. شواهد بررسی‌شده نشان می‌دهند آموزش و پرورش روانی به‌تنهایی بی‌اثر است و نباید به‌عنوان برنامه‌ای برای بهبود رفاه یا کاهش احتمال ایجاد مشکلات بهداشت روانی پس از حوادث بحرانی ارائه شود. همچنین نتایج این پژوهش عنوان می‌کند که فرهنگ سازمانی سلامت روانی در ایجاد یا عدم ایجاد امنیت شغلی و جوّ ایمنی کار، بسیار مهم است.
جنید و همکاران (2020) مطالعه‌ای بر روی تعدادی از کارمندان پاکستانی جهت بررسی استرس پس از سانحه و عوامل استرس‌زای شغلی و نتایج روان‌شناختی آن انجام دادند که نتایج حاصل از آن نشان داد استرس به نتایج شغلی ضعیف‌تر منجر می‌شود و منابع سازمانی، آرامش و امنیت شغلی کاهش می‌یابد و نارضایتی شغلی را ایجاد می‌کند. مایر و همکاران (2019) به بررسی آلودگی‌های موجود در محیط‌های عملیاتی در بین آتش‌نشانان پرداخته و نشان دادند آتش‌نشانان از نظر شغلی در معرض انواع آلودگی‌های ناشی از محصولات حریق مانند هیدروکربن‌های آروماتیک و مواد سمی قرار دارند که این مواد به‌طور بالقوه در افزایش خطر ابتلا به برخی سرطان‌ها نقش دارند.
یکی از عوامل مؤثر در سلامت روانی آتش‌نشانان وجود خواب کافی است. شی و همکاران (2021) در پژوهشی با عنوان خواب‌آلودگی روزانه، به بررسی این موضوع در میان آتش‌نشانان غرب میانه پرداخته و عنوان کردند که خواب‌آلودگی بیش از حد در روز شایع‌ترین علامت اختلالات خواب است. نتایج این پژوهش نشان داد آتش‌نشانان نسبت به افراد عادی ساعت ناکافی خواب، تأخیر در خواب بسیار کوتاه و میزان خواب‌آلودگی بیش از حد بالاتری دارند و این امر باعث ایجاد چاقی شدید شده و آثار مخربی بر سلامت و ایمنی آنان داشته است. یکی از عوامل مؤثر بر نارضایتی شغلی و کاهش جوّ ایمنی کار برای آتش‌نشانان، وجود فشار کاری و استرس بیش از حد است.
تحقیقات اسمیت و همکاران (2019) حاکی از آن است که برخی از عوامل مانند ویژگی‌های جامعه‌شناختی جمعیتی، فشار و استرس کاری و تعارض کاری خانوادگی بر فرسودگی و نارضایتی شغلی مؤثرند. همچنین فرسودگی و نارضایتی شغلی، یک پاسخ روان‌شناختی به استرس مزمن کار بوده که با خستگی عاطفی، ازکارافتادگی و کاهش احساس اثربخشی شغلی همراه است. کیم و همکاران (2020) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که عوامل ریسک در محیط کار و فرسودگی شغلی با هم ارتباط معنی‌داری دارند و عوامل فرعی دیگری مانند چالش‌ها، ابهام در نقش‌ها و تعارض بین آن‌ها و افزایش خستگی نقش بسزایی در نارضایتی و فرسودگی شغلی دارند. کاهش جوّ ایمنی کار و تاب‌آوری باعث آسیب‌هایی ازجمله ناراحتی‌های قلبی ـ عروقی می‌شود. ساوال و همکاران (2021) با بررسی شیوع عوامل خطر قلبی ـ عروقی در بین آتش‌نشانان فرانسوی به این نتیجه رسیدند که فعالیت آتش‌نشانان خطر حوادث ناگهانی قلبی را افزایش می‌دهد. عواملی چون اضافه‌وزن و چاقی، فشار خون بالا و سیگار کشیدن باعث افزایش ناراحتی‌های قلبی ـ عروقی می‌شود و این امر تاب‌آوری آن‌ها را کاهش داده و به‌علت نامطلوب بودن فرایند درمان باعث نارضایتی شغلی می‌شود.
یکی از عوامل مؤثر در افزایش رضایت شغلی آتش‌نشانان، برقراری ارتباط تنگاتنگ آنان با مسئولان و مدیران بالادستی و برقراری گفتمان‌های دوستانه و صمیمی است. در این گفتمان‌ها مسائلی در قالب جلسات کوتاه درباره جوّ ایمنی کار و مسائل مربوط به سلامت و رفاه آنان مطرح می‌شود. ژاکوبسون و همکاران (2020) در پژوهش خود به این موضوع اشاره کرده و به این نتیجه رسیدند که وجود موانع بهداشتی، سیاسی و تغییر فرهنگ در نگرش مدیریت باعث کاهش گفتمان و درنتیجه افزایش نارضایتی شغلی می‌شود.
یکی از عوامل تأثیرگذار باتوجه‌به جوّ ایمنی کار در بین آتش‌نشانان، وجود حوادث شیمیایی است که در صورت عدم رعایت بهداشت، بر روی اعصاب و روان و حتی جسم آنان تأثیر می‌گذارد و بلافاصله بعد از اتمام عملیات باید رفع آلودگی صورت پذیرد؛ اما به‌دلیل نبود امکانات کافی این امر صورت نمی‌گیرد و آثار مواد شیمیایی بر روی تجهیزات حفاظت فردی همچنان باقی می‌ماند و از طریق پوست، تنفس و ترکیب با آب وارد بدن آنان شده و بیماری‌های روحی و روانی ایجاد می‌کند. آتش‌نشانان هنگام ورود به چنین محیط‌هایی در معرض انواع مواد سمی قرار می‌گیرند. گاهی آنان باتوجه‌به نوع عملیات، از طرف مسئولان و مدیران بالادستی مورد انتقاد قرار می‌گیرند. کالویلو و همکاران (2018). در مطالعه آزمایشی درمورد کارایی رفع آلودگی توسط آب برای تجهیزات حفاظت فردی آتش‌نشانان به این نتیجه رسیدند که آب می‌تواند در کاهش آلودگی‌ها مؤثر باشد. نتایج مطالعه خوش‌اخلاق و همکاران (2023) نشان داد استرس شغلی رابطه بین جوّ ایمنی و خطر تصادف را واسطه می‌کند. این یافته نشان می‌دهد سازمان‌ها به‌طور بالقوه می‌توانند با رسیدگی و مدیریت استرس شغلی در محیط کار، حوادث را در صنایع کاهش دهند.
کمردرد علت اصلی ناتوانی در سال‌های زندگی در سراسر جهان است. کارکنان ایمنی عمومی به‌شدت در معرض فعالیت‌های بدنی سخت و وضعیت‌های نامناسب قرار دارند و این موارد خطر ابتلا به کمردرد را افزایش می‌دهند (مارینز و همکاران، 2023). استرس شغلی یک واسطه احتمالی برای رابطه بین جوّ ایمنی و وقوع حادثه است. دای نوتا و همکاران (2024) استرس شغلی را به دو گروه تقسیم کردند: استرس عملیاتی مربوط به محتوای وظایف میدانی (برای مثال، نیازهای فیزیکی) و استرس سازمانی مربوط به زمینه‌های فرهنگی و ساختاری (برای مثال، روابط بین فردی). وضعیت کار آتش‌نشانان برای ایمنی خود و همچنین عموم مردم مهم است. بررسی همبستگی بین خودپنداری، تاب‌آوری و فرسودگی شغلی در میان آتش‌نشانان حاکی از آن است که خودپنداری با فرسودگی و تاب‌آوری شغلی ارتباط مثبتی دارد (وو و همکاران، 2024). باتوجه‌به ماهیت استرس بالای آتش‌نشانی و قرار گرفتن آتش‌نشانان در معرض حوادث آسیب‌زا، نیاز آشکار به خدمات بهداشت روان در ادارات آتش‌نشانی وجود دارد (باصر، 2023).
پس از بررسی ادبیات و پیشینه موضوع می‌توان به این جمع‌بندی رسید که عدم حمایت‌های کافی مسئولان و نبود سختی کار، عدم ارتقای شغلی به‌موقع، جایگزینی تنبیه و انتقاد به‌جای تشویق، تعارض در تصمیم‌گیری مدیران ارشد، به‌کارگیری و اشغال پست‌های سازمانی بالا توسط مدیرانی که باید به درجه بازنشستگی نائل می‌آمدند ولی همچنان در پست‌های بالاتر انجام وظیفه می‌کنند، دیدگاه سنتی رؤسا و مدیران میانی به مدیریت، کافی نبودن امور رفاهی پرسنل باتوجه‌به استرسی که دارند، قوانین دست‌وپاگیر و بروکراسی اداری در فرایند تبدیل عناوین و ارتقای شغلی و غیره، مواردی هستند که باعث ایجاد نارضایتی شغلی آتش‌نشانان شده‌اند. درواقع، پرسنل یک سازمان براساس میزان تجزیه‌وتحلیلی که نسبت به ساختارها و تعاملات سازمانی دارند، رفتارهای خود را تعیین می‌کنند. معنا و مفهوم جوّ ایمنی بر تصورات و ادراکات آتش‌نشانان صحه گذاشته و این ادراکات تحت عنوان جوّ ایمنی با سطح ایمنی محیط کار و اعمال ایمنی اجراشده در سطح سازمان ارتباط محکمی دارند که به این موضوع در پیشینه پژوهش نیز اشاره شده است.
مدیریت درست و مناسب حریق و حوادث و همچنین ایجاد رضایت شغلی در آتش‌نشانان، وابسته به منابع ایجاد انگیزه، افزایش مهارت، تشویق و افزایش رفاه آنان است. انتخاب صحیح افراد، آموزش مناسب نحوه صحیح انجام کار، توجه به مشکلات روحی و روانی آنان و همچنین بهسازی شرایط محیط کار ازجمله مهم‌ترین اصولی هستند که باعث کنترل آسیب‌های جسمی و روانی نیروی کار شده و رضایت شغلی بالایی را فراهم می‌آورند. در صورت عدم تناسب میان خصوصیات فردی و شرایط و ویژگی‌های شغلی، انجام فعالیت‌های شغلی می‌تواند موجب نارضایتی، تحلیل قوای جسمی و روانی و درنهایت بیماری و حادثه شود. ازجمله مهم‌ترین مخاطراتی که در بین آتش‌نشانان وجود دارند و می‌توانند به بروز حوادث عمده منجر شوند عبارتند از: تصادفات، چاه، سقوط از ارتفاع، آتش‌سوزی، دودزدگی، انفجارات، صداهای نامتعارف ناشی از محیط کار. فرسودگی شغلی نیز به‌عنوان یکی از آسیب‌های مهم ناشی از فشارهای شغلی، موضوعی است که در سال‌های اخیر بسیار موردتوجه بوده است.
روش
باتوجه‌به ارتباط بین محیط‌زیستی ایمنی کار، تاب‌آوری و بدبینی سازمانی و تأثیرپذیری هر محیط‌زیستی از محورهای مطرح‌شده در پرسش‌نامه‌های مربوطه، از روش معادلات ساختاری استفاده شد تا هم‌زمان ضمن شناسایی مهم‌ترین عوامل مؤثر بر هر محیط‌زیستی، ارتباط بین آن‌ها نیز سنجیده شود. به این صورت که ابتدا اثر هرکدام از عوامل بر مقیاس مربوطه آن‌ها توسط روش رگرسیونی سنجیده شد. برای مقایسه بهتر، بین ضرایب در محیط‌زیستی از ضرایب استانداردشده استفاده شد. سپس همبستگی بین متغیرهای پنهان مربوط به محیط‌زیستی شامل ایمنی کار، تاب‌آوری و بدبینی سازمانی و تأثیرپذیری محاسبه شد. سایر شاخص‌های نیکویی برازش مانند محک آکائیک نیز مناسب بودن مدل را تأیید کردند. ابزار پژوهش 3 پرسش‌نامه زیر بودند:
1. پرسش‌نامه بدبینی سازمانی با هدف ارزیابی بدبینی سازمانی در بین آتش‌نشانان
2. پرسش‌نامه جوّ ایمنی کار نوردیک درباره آتش‌نشانان با هدف بررسی محیط کار آتش‌نشانان از نظر ایمنی
3. مقیاس تاب‌آوری مسیر شغلی لیون (2001)، با هدف ارزیابی تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان
پژوهش حاضر با استفاده از 3 پرسش‌نامه انجام شد که شامل بدبینی سازمانی با 17 گویه، جوّ ایمنی کار نوردیک با 50 گویه و تاب‌آوری مسیر شغلی مورگان لیون با 25 گویه به‌صورت طیف لیکرت 5 نقطه‌ای هستند. برای به دست آوردن امتیاز کل، مجموع امتیازات مربوط به تک‌تک سؤالات با هم محاسبه می‌شود که امتیازات کلی بالاتر نشان‌دهنده تاب‌آوری شغلی بالاتر فرد پاسخ‌دهنده خواهد بود و نمرات کمتر از 28 نشان‌دهنده تاب‌آوری شغلی بسیار کم است. در پژوهش پردلان و همکاران (1392) روایی تصنیف پرسش‌نامه با استفاده از روش دو نیمه کردن آزمون مورد تأیید قرار گرفت. همچنین پایایی هر کدام از پرسش‌نامه‌ها با استفاده از تحلیل آلفای کرونباخ در جدول شماره 1 محاسبه شد.
جهت طراحی مدل معادلات ساختاری از نرم‌افزار AMOS نسخه 24 استفاده شد. جامعه آماری پژوهش از بین 16 ایستگاه آتش‌نشانی موجود در منطقه 7 عملیات و 300 آتش‌نشان از مرتبه‌های شغلی مختلف انتخاب شد. هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان براساس جوّ ایمنی کار، حوادث شغلی و بدبینی سازمانی است.
پژوهش پیش رو از این جهت دارای نوآوری است که برای اولین‌بار تاب‌آوری شغلی در بین آتش‌نشانان براساس حوادث شغلی و ایمنی موردبررسی قرار گرفته است. فرض اول پژوهش بر این است که بدبینی سازمانی با کاهش تاب‌آوری سازمانی و عملیاتی پرسنل ارتباط معنی‌داری دارد و فرض دوم بر این است که حوادث شغلی و ایمنی با تاب‌آوری عملیاتی ارتباط معنی‌داری دارد. با بررسی فرضیات و ادبیات موضوعی پژوهش، سؤال اصلی آن است که آیا حوادث شغلی، بدبینی سازمانی و جوّ ایمنی محیط کار آتش‌نشانان بر تاب‌آوری شغلی آنان تأثیر دارد؟ تصویر شماره 1 فرایند انجام پژوهش را نشان می‌دهد.
یافته‌ها
در نمونه آماری موردمطالعه، بیش از 76 درصد پاسخگویان حداقل تحصیلات لیسانس را داشتند. در عین حال، 44 درصد پاسخگویان عنوان شغلی کمک‌فرماندهی ایستگاه و بالاتر داشتند و 56 درصد کاردان یا آتش‌نشان بودند که این نشان‌دهنده وجود ترکیب متناسبی از کارکنان بخش‌های شغلی مختلف است. وجود 70 درصد از پاسخگویان با داشتن سابقه 10 تا 20 سال، نشان‌دهنده آشنایی مناسب آن‌ها با مطالب مطرح‌شده در پرسش‌نامه‌هاست که به دست‌یابی به نتایج مطلوب کمک می‌کند. برای بررسی ارتباط بین 3 متغیر ایمنی کار، تاب‌آوری و بدبینی سازمانی باتوجه‌به سؤالات مرتبط با هر مقیاس، بهتر است هم‌زمان اثر سؤالات مرتبط با هر بخش بر هر محیط‌زیستی تعیین شود تا بتوان مشخص کرد کدام مورد تأثیر بیشتری بر محیط‌زیستی دارد. به‌عبارت‌دیگر، با استفاده از مدل‌های ساختاری ارائه‌شده در تصویر شماره 2، ارتباط بین 3 متغیر و عوامل آن‌ها سنجیده می‌شود.
مدل حاصل با اطلاعات 300 نفر از پرسنل مشارکت‌کننده جمع‌آوری شده که هر 3 پرسش‌نامه ایمنی کار نوردیک، تاب‌آوری سازمانی و بدبینی سازمانی را پر کرده‌اند. برای انجام تحلیل اطلاعات، ابتدا پایایی پرسش‌نامه‌ها تأیید شد. مقدار پایایی توسط شاخص آلفای کرونباخ برای پرسش‌نامه بدبینی سازمانی (شامل 13 سؤال)، ایمنی کار (شامل 50 سؤال) و تاب‌آوری (شامل 25 سؤال) به‌ترتیب 0/87، 0/55 و 0/85 به دست آمد. جدول شماره 2 حاصل از تجزیه‌وتحلیل آماری با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 20 است و مقدار همبستگی بین مقیاس‌ها را نشان می‌دهد.
براساس مدل حاصل از بین عوامل مقیاس ایمنی کار نوردیک، عدم در نظر گرفتن نظرات نیروها در ارتباط با مسائل ایمنی، بیشترین تأثیر منفی (0/779-) را بر ایمنی کار دارد که معنی‌دار است (P<0/05). همچنین عدم توجه به ایمنی یکدیگر در محیط‌های عملیاتی (0/746-) و عدم مسئولیت‌پذیری در قبال ایمنی یکدیگر (0/705-) در مرتبه بعدی کاهش ایمنی محیط آتش‌نشانی هستند. به عبارت دیگر، مشکلات مدیریتی و ضعف در مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط کار و همکاران از عوامل مهم کاهش ایمنی محیط کار هستند. در عین حال، باتوجه‌به تعداد 50 محور مورد سؤال در مقیاس ایمنی کار، کمک پرسنل به یکدیگر برای انجام کار به‌صورت ایمن (0/683) و توجه فرمانده به نظرات نیروهای درگیر عملیات (0/681)، مهم‌ترین عوامل افزایش‌دهنده ایمنی محیط کار هستند (جدول شماره 3). به بیان دیگر، عدم مدیریت مناسب و مسئولیت‌پذیری پرسنل باعث کاهش ایمنی محیط کار شده و برعکس آن، توجه به پرسنل و مشارکت آن‌ها عامل اصلی افزایش ایمنی است؛ به این معنی که از نظر پاسخگویان توجه مدیران به نظرات کارکنان ضمن ارتقای انگیزه آن‌ها، به افزایش ایمنی محیط کار منجر می‌شود. در همه موارد فوق، معنی‌داری ضرایب محاسبه‌شده مشاهده می‌شود (P<0/05).
درمورد مقیاس تاب‌آوری که 25 عامل در آن مطرح شده است، مهم‌ترین عوامل مؤثر در افزایش تاب‌آوری از دید نمونه آماری، رسیدگی به‌روز کردن مهارت‌های پرسنل طبق استانداردها (0/74)، جست‌وجو برای یادگیری موارد مشخص‌شده مربوط به کار (0/737)، شناسایی مسیر شغلی آینده به‌وسیله مطالعه یا حضور در جلسات تخصصی (0/732)، انجام وظایف بهتر در پست فعلی یا قبلی (0/731)، ایجاد فرصت جهت انجام کار تیمی (0/71) و مشخص کردن دستاوردهای فعلی و قبلی در کار (0/686) هستند. به عبارت دیگر، مطالعه، یادگیری و توجه به بهبود شرایط آموزشی جهت انجام وظایف و مسئولیت‌ها عامل مهمی در افزایش تاب‌آوری پرسنل است که آن‌ها را در انجام وظایف و بهبود شرایط کمک خواهد کرد. در همه موارد فوق، معنی‌داری ضرایب محاسبه‌شده مشاهده می‌شود (P<0/05).
در مقیاس بدبینی که سؤالات به‌صورت منفی مطرح شده‌اند و شامل 13 عامل مؤثر در افزایش بدبینی است، از دید پاسخگویان ایجاد احساس ناراحتی (0/853) و اضطراب (0/849) موقع فکر کردن به سازمان و وجود فاصله بین حرف و عمل (0/774)، مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده بدبینی در سازمان هستند (جدول شماره 3)؛ به این معنی که مشکلات موجود در سازمان و عدم تحقق وعده‌ها که عموماً به مشکلات مدیریتی معطوف می‌شوند به ایجاد ناراحتی و اضطراب و درنهایت بدبینی نسبت به سازمان منجر شده‌اند. در همه موارد فوق، معنی‌داری ضرایب محاسبه‌شده مشاهده می‌شود (P<0/05).
با استفاده از نتایج به‌دست‌آمده حاصل از پژوهش، جهت محاسبات تحلیل عامل و مدل معادلات ساختاری در پژوهش از نرم‌افزار AMOS نسخه 24 استفاده شد. برون‌داد این پژوهش به‌صورت گرافیگی در تصویر شماره 2 نشان داده شده است. مقدار آماره محاسبه‌شده درست‌نمایی برای مدل ساختاری حاصل 4673/97 است که دارای توزیع کای مربع است و مقدار معنی‌داری آن (P<0/05) مناسب بودن مدل ساختاری به‌دست‌آمده را تأیید می‌کند. باتوجه‌به مدل معادلات ساختاری پژوهش، عواملی مانند تبعیض در گرفتن تنبیه یا تشویق، عدم اجرای به‌موقع صدور احکام، تفاوت در اعمال سیاست‌ها و اهداف و همچنین تفاوت بین حرف و عمل در مدیران ارشد باعث بدبینی سازمانی بین پرسنل شده است که تأثیر مستقیم بر کاهش تاب‌آوری شغلی آن‌ها گذاشته است. باتوجه‌به ذاتی بودن ریسک‌پذیری در شغل آتش‌نشانی، مدل معادلات ساختاری (تصویر شماره 2) حاکی از آن است که ایمنی در کار با بیشترین گویه بر تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان تأثیر دارد.
بحث
باتوجه‌به بررسی پیشینه تحقیق می‌توان نتیجه گرفت که عوامل متعدد باعث کاهش تاب‌آوری شغلی و افزایش بدبینی سازمانی بین آتش‌نشانان شده‌اند. عدم توجه مدیران به مسائل ایمنی و تصمیمات اتخاذشده در این زمینه و همچنین بی‌توجهی به معیشت و ارتقای پست آنان باعث بدبینی سازمان در بین پرسنل شده است. لزوم انجام کار تیمی در عملیات‌ها باعث شده فرمانده عملیات نظرات پرسنل را با دقت گوش کند و جامه عمل بپوشاند که این امر باعث افزایش ایمنی در کار (عملیات) شده است. همچنین توجه به زندگی دسته‌جمعی شیفتی باعث شده نیروها در قبال نظافت و تمیز بودن محل خدمت خود احساس مسئولیت بالایی داشته باشند. وجود مخاطرات و ریسک‌های متعدد که جزء لاینفک کار آتش‌نشانان است، باعث شده آن‌ها در کنترل، هدایت و کاهش ریسک حاصل از عملیات و ریسک‌های درون‌ایستگاهی اقدامات اساسی انجام دهند. در امور عملیاتی، هر شخصی مسئول حفظ ایمنی جان خود است و با استفاده از تجهیزات حفاظت فردی و قوانین و دستورالعمل‌های موجود، این مسئولیت را بر عهده دارد.
براساس ارزیابی انجام‌شده، وضعیت جوّ ایمنی در بین آتش‌نشانان مطلوب نیست. قابل‌توجه است که از بین موارد بررسی‌شده، میانگین نمرات عدم نظرخواهی در مسائل ایمنی توسط مدیران و عدم توجه به مسائل ایمنی یکدیگر حداقل امتیاز را کسب کرد و در دیگر ابعاد، وضعیت نسبتاً قابل‌قبول بود. نتایج پژوهش نشان داد بین حرف و عمل در سازمان فاصله زیادی وجود دارد و این امر باعث شده وقتی آتش‌نشانان به عملکرد سازمان در قبال پرسنل می‌اندیشند، احساس ناراحتی و عصبانیت کنند. با بررسی نتایج مطالعه می‌توان به نقش آموزش در کاهش و بهبود درک ریسک آتش‌نشانان مبتنی بر تئوری رفتار پی برد. بنابراین با برنامه‌ریزی و آموزش، می‌توان در جهت ایجاد چهارچوب نظری مناسب برای طراحی و اجرای مداخلات کاهش ریسک آتش‌نشانان گام مثبتی برداشت. آزمون تحلیل واریانس حاصل از این پژوهش نشان داد جوّ ایمنی کار بین آتش‌نشانان با گروه سنی، سطوح تحصیلات و تجربه آنان ارتباط معنی‌داری دارد. به عبارت دیگر، افراد مسن‌تر تجربه کاری بالاتر و شناخت و آگاهی بیشتری از مسائل ایمنی مربوط به کار خود دارند. درمجموع می‌توان نتیجه گرفت که علاوه بر متغیرهای فردی نظیر وضعیت ایمنی فردی و محیطی، متغیرهای دیگری مانند مدیریت حاکم بر محیط عملیاتی در شکل‌گیری جوّ ایمنی کار تأثیر می‌گذارند. دلیل آن را می‌توان این‌گونه بیان کرد که جوّ ایمنی از زیرشاخه‌های فرهنگ سازمانی است. پیشنهاد می‌شود مدیران ارشد سازمان با اجرای دقیق رویه‌های عملیاتی استاندارد و در راستای افزایش سطح آگاهی مدیران، موجب افزایش تعهد و عملکرد بهتر آنان در حوزه ایمنی شوند. به‌طور مثال، هنوز فرهنگ استفاده از تجهیزات حفاظت فردی در بین مدیران ارشد سازمان در حریق و حوادث بزرگ به‌طور کامل جا نیفتاده و این مهم، بیشتر در پرسنل زیردست لحاظ می‌شود.
پژوهش حاضر با نتایج پژوهش وایلد و همکاران (2020) مبنی بر تحت فشار روحی و روانی قرار گرفتن آتش‌نشانان و تأثیر آموزش بر کاهش استرس همسوست. همچنین نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش شی و همکاران (2021) مبنی بر تأثیر استرس بر نتایج شغلی و نداشتن خواب کافی در بین آتش‌نشانان که عوارض منفی در سلامت آنان را به‌دنبال دارد، همسوست.
نتیجه‌گیری
منشأ بیشتر مشکلات موجود در سازمان مربوط به شرایط مدیریتی است که در صورت فراهم آوردن امکانات، استفاده از نظرات کارکنان و ارتقای شرایط آموزشی به بهبود شرایط و درنتیجه رضایتمندی کارکنان سازمان منجر می‌شود. در ارتباط با نوع وابستگی بین محیط‌زیستی که هدف اصلی در این بررسی است، طبق نتایج بین دو مقیاس ایمنی کار و تاب‌آوری همبستگی مثبتی وجود دارد و بیانگر آن است که با بهبود شرایط ایمنی کار، تاب‌آوری پرسنل افزایش می‌یابد و برعکس. باتوجه‌به موارد ذکرشده، در عوامل مربوط به سؤالات محیط‌زیستی فوق، می‌توان نتیجه گرفت بهبود ایمنی کار با اعمال تصمیمات مدیریتی بجا به بهبود تاب‌آوری کمک می‌کند و بهبود شرایط رشد آموزشی و یادگیری به بهبود شرایط ایمنی کار کمک خواهد کرد. اما بدبینی سازمانی ارتباط منفی با تاب‌آوری دارد و اشاعه بدبینی نسبت به سازمان که ناشی از عوامل مدیریتی و تحقق وعده‌ها است، تاب‌آوری پرسنل را کاهش داده است. به بیان دیگر، تحقق وعده‌های مدیریتی و کاهش اضطراب کارکنان به کاهش بدبینی و افزایش تاب‌آوری سازمانی منجر می‌شود. برعکس، توجه به بهبود تاب‌آوری و عوامل مؤثر آن کاهش بدبینی سازمانی درپی خواهد داشت.
پس از بررسی نتایج پژوهش پیشنهاد می‌شود جهت افزایش تاب‌آوری عملیاتی پرسنل درگیر در عملیات، مدیران به سه متغیر جوّ ایمنی کار، حوادث شغلی و بدبینی سازمانی در بین پرسنل توجه زیادی داشته باشند. همچنین پیشنهاد می‌شود جهت کاهش بدبینی سازمانی به اموری مانند رفاه، مسکن، ارتقای پست، جابه‌جایی بین ایستگاهی و تشویق به‌جای تنبیه توجه کنند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
پژوهش حاضر با کسب رضایت آگاهانه از شرکت‌کنندگان و همچنین رعایت کلیه اصول اخلاقی و اصل محرمانگی انجام شده است.
حامی مالی
این تحقیق هیچ کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
اسماعیل صدری دمیرچی: روش‌شناسی و نتیجه‌گیری؛ تحلیل داده‌ها و پیشینه تحقیق: افراسیاب خیردست؛ تهیه مقدمه و تجزیه‌وتحلیل نتایج و یافته‌ها: امین پاداش؛ روش کار، بحث و نتیجه‌گیری: اسلام علی خدابنده‌لو؛ ویرایش فنی و حروفچینی: زهرا محمدی جاهدی.
تعارض منافع
نویسندگان هیچ گونه تعارض منافعی ندارند.
تشکر و قدردانی
از تمام اساتید و همکاران محترم در دانشگاه‌ها و سازمان آتش‌نشانی تهران که به سؤالات پژوهش پاسخ دادند، تشکر می کنیم.
آتش‌نشانی یکی از شغل‌های پرمخاطره است. در این شغل عوامل مختلفی می‌توانند به آتش‌نشانان آسیب‌های زیادی وارد کنند؛ عواملی مانند صدای زنگ حریق، استرس رانندگی و ترافیک، استرس جوابگویی به بی‌سیم، صدای آژیر و بلند‌گو و نور چراغ گردان، محصولات حریق مانند دود و گاز‌های سمی، حرارت، تماس یا جذب مواد شیمیایی از طریق پوست، صدمات فیزیکی در حین عملیات، انواع پرتوها، مشاهده صحنه‌های دلخراش و تألم‌آور، ترس و دلهره انجام بهینه عملیات، حفظ جان خود و همکاران، عوارض ناشی از وقوع انفجار در صحنه حادثه، ارگونومی وسایل، تجهیزات و ماشین‌آلات، حمل‌ونقل تجهیزات سنگین، انجام خدمت در کارهای شیفتی 24ساعته. حوادث شغلی یکی از مهم‌ترین مشکلات کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه محسوب می‌شود. این حوادث دارای پیامدهای اقتصادی و اجتماعی نامطلوب زیادی هستند. شغل آتش‌نشانی یکی از خطرناک‌ترین مشاغل جهان به شمار می‌آید. جوّ ایمنی به‌عنوان یک شاخص عمده کارایی ایمنی و یک پیش‌بینی‌کننده وقوع حوادث شغلی شناخته شده است و شناخت و ارزیابی عوامل تأثیرگذار بر آن به‌خصوص رهبری می‌تواند در کاهش مؤثر وقوع حوادث نقش کمک‌کننده‌ای داشته باشد. جوّ ایمنی مناسب تأثیر مثبتی بر عملکرد ایمنی داشته و نرخ حوادث را کاهش می‌دهد.
پیشینه تحقیق
آتش‌نشانان براساس ویژگی‌های شغلی در طول خدمت خود در معرض بسیاری از استرس‌ها، صدمات فیزیکی، شیمیایی و غیره قرار می‌گیرند. باتوجه‌به مطالعات انجام‌شده، آن‌ها ممکن است در هر مأموریتی در معرض عوامل زیان‌آور مختلفی قرار گیرند که سلامتی‌شان را تهدید می‌کند (سوئنکا ـ لورنز و رامیرز ـ گارسیا، 2023). تاب‌آوری جایگزین مناسبی برای رویکردهای سنتی در مدیریت ایمنی است. مدیریت ایمنی سنتی اغلب بر شمارش خطاها و درک اینکه چگونه کارها اشتباه انجام می‌شوند تمرکز دارد (ایفلایول و همکاران، 2020). تاب‌آوری شغلی شکست‌ها و موفقیت‌ها را دو روی یک سکه می‌داند و این به‌علت نتایج متفاوت در نحوه برخورد مردم و سازمان‌ها با یک محیط پیچیده و کم‌اهمیت با نتایج غیرقابل‌پیش‌بینی در محیط است. تاب‌آوری بر دفاع، بازیابی، یادگیری و سایر توانایی‌های یک سیستم ایمن تأکید دارد و راه جدیدی برای بهبود مدیریت ایمنی ارائه می‌دهد. این به سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا عملکرد خود را قبل، در طول یا بعد از رویدادها تنظیم کنند، درنتیجه عملیات موردنیاز را تحت شرایط مورد انتظار و غیرمنتظره پیش ببرند (ژنگ ژو و همکاران، 2020).
براساس آماری که انجمن ملی حفاظت در برابر آتش اعلام کرده است، فقط در سال 2008 حدود 80.000 آتش‌نشان در آمریکا دچار صدمات جدی شده‌اند.سازمان آتش‌نشانی این کشور در سال 2004 تعداد مرگ آتش‌نشانان در حین عملیات را 91 نفر گزارش داد و با وجود پیشرفت‌های تکنولوژیکی، وسایل حفاظت فردی، اقدامات مهندسی، مدیریت محیط، مراقبت‌های پزشکی و قوانین ایمنی این تعداد مرگ، در 25 سال گذشته کاهش پیدا نکرده است. همچنین عنوان شده است که نرخ آسیب‌های شغلی در بین آتش‌نشانان 2 تا 3 برابر سایر نیروهای کاری و عملیاتی است (امیدی و همکاران، 1400).
دو عامل مهم که در جوّ ایمنی تأثیر بسیاری دارند عبارتند از: نوع نگرش سازمانی به فرهنگ ایمنی و درک درست از ایمنی که با میزان وقوع حوادث در ارتباط است. بنابراین می‌توان گفت با بالا رفتن جوّ ایمنی در بین آتش‌نشانان، میزان در معرض حادثه قرار گرفتن آنان کاهش می‌یابد. فرهنگ ایمنی و به تبعیت از آن، جوّ ایمنی مانند سایر خصوصیات روانی و اجتماعی افراد، رابطه مستقیم با رفتار آنان دارد که درنهایت باعث رضایت شغلی یا عدم رضایت خواهد شد. با نگاهی به مهم‌ترین حوادث چندساله اخیر، این گونه به نظر می‌رسد که علاوه بر کشته شدن افراد عادی در حوادث و بدآمدها، آمار مرگ‌ومیر آتش‌نشانان و امدادگران نیز چشم‌گیر است، مانند فاجعه آتش‌سوزی و ریزش ساختمان پلاسکو که 16 آتش‌نشان و 6 شهروند (مجموعاً 22 نفر) کشته شدند (خان و همکاران، 2022).
جوّ ایمنی زیرمجموعه‌ای از فرهنگ سازمانی است که رفتارهای ایمنی پرسنل را شکل می‌دهد و آگاهی از این فاکتورهای سازمانی در سیستم مدیریت ایمنی اهمیت دارد. مطالعات متعدد ثابت کرده‌اند که فرهنگ و جوّ ایمنی خوب، تأثیر مثبتی بر عملکرد ایمنی داشته و نرخ حوادث را کاهش می‌دهد (وثوقی و همکاران، 1399). مخاطرات شغلی با ایجاد آسیب‌های شغلی، بر عملکرد کارکنان تأثیر می‌گذارند و زندگی افراد شاغل در این محیط‌ها را به خطر می‌اندازند. امروزه آشنایی با مخاطرات شغلی مرتبط با کار اهمیت زیادی دارد (سلطانی و همکاران، 1399). آتش‌نشانان به‌دلیل فعالیت در محیط‌های پرخطر، در معرض استرس‌های گوناگون قرار دارند که این استرس‌ها می‌توانند باعث بروز فرسودگی شغلی شوند و آثار منفی بر کیفیت زندگی آنان بگذارند (کولایی و همکاران، 1397).
صادقی یارندی و همکاران (1399) در پژوهشی تحت عنوان «مطالعه اثربخشی سبک رهبری سازمانی و جوّ ایمنی بر وقوع رفتارهای ناایمن در کارکنان سکوهای نفتی» به این نتیجه رسیدند که بین ابعاد ایمنی محیط کار و احتمال چشم‌پوشی از خطا و بروز رفتارهای ناایمن رابطه معنی‌داری وجود دارد. در بررسی ارزیابی سیستم مدیریت سلامت، ایمنی و محیط‌زیست از دیدگاه مهندسی تاب‌آوری، به‌کارگیری ابزار و روش در حوزه تاب‌آوری باعث صرفه‌جویی در وقت و هزینه، بهبود شاخص‌های سلامت، ایمنی و محیط‌زیست، افزایش بهره‌وری و توسعه پایدار خواهد شد (محمدی و تیموری، 1399).
کلانتری و همکاران (1398) در پژوهشی تحت عنوان «الگویابی معادلات ساختاری حساسیت اضطرابی، نظم‌جویی هیجانی و تاب‌آوری در پدیدآیی اختلالات افسردگی و استرس پس از سانحه آتش‌نشانان» به این نتیجه رسیدند که متغیرهای تاب‌آوری، حساسیت اضطرابی و نظم‌جویی هیجانی در پیش‌بینی افسردگی و استرس پس از سانحه آتش‌نشان‌ها نقش دارند. تحقیقات موسوی و همکاران (1399) حاکی از آن است که بین استفاده از آموزش و سیستم تشویق و تنبیه با کاهش رفتارهای ناایمن در مشاغل مختلف کاری رابطه معنی‌داری وجود دارد. شخصیت، ویژگی‌های روانی و رفتاری و وضعیت جسمانی آتش‌نشانان در کنار عوامل سازمانی و مدیریتی نقش بسزایی در تاب‌آوری سازمانی و ایمنی آنان دارد (حیدری و همکاران، 2022). توسعه ابزاری برای ارزیابی تاب‌آوری می‌تواند به تصمیم‌گیرندگان کمک کند تا تصویری واقعی از صلاحیت شغلی آتش‌نشانان داشته باشند.
وایلد و همکاران (2020) در پژوهشی به آموزش پیش از حادثه برای ایجاد تاب‌آوری در اولین پاسخ‌دهندگان به حادثه پرداخته‌اند. باتوجه‌به اینکه آتش‌نشانان اولین پاسخ‌دهندگان به حوادث شهری هستند، بنابراین تحت تأثیر فشارهای روحی و روانی زیاد ناشی از استرس قرار می‌گیرند. در پیشگیری از آسیب‌شناسی روانی و مرتبط با استرس، آموزش نیروهای عملیاتی و مدیران ارشد می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود. شواهد بررسی‌شده نشان می‌دهند آموزش و پرورش روانی به‌تنهایی بی‌اثر است و نباید به‌عنوان برنامه‌ای برای بهبود رفاه یا کاهش احتمال ایجاد مشکلات بهداشت روانی پس از حوادث بحرانی ارائه شود. همچنین نتایج این پژوهش عنوان می‌کند که فرهنگ سازمانی سلامت روانی در ایجاد یا عدم ایجاد امنیت شغلی و جوّ ایمنی کار، بسیار مهم است.
جنید و همکاران (2020) مطالعه‌ای بر روی تعدادی از کارمندان پاکستانی جهت بررسی استرس پس از سانحه و عوامل استرس‌زای شغلی و نتایج روان‌شناختی آن انجام دادند که نتایج حاصل از آن نشان داد استرس به نتایج شغلی ضعیف‌تر منجر می‌شود و منابع سازمانی، آرامش و امنیت شغلی کاهش می‌یابد و نارضایتی شغلی را ایجاد می‌کند. مایر و همکاران (2019) به بررسی آلودگی‌های موجود در محیط‌های عملیاتی در بین آتش‌نشانان پرداخته و نشان دادند آتش‌نشانان از نظر شغلی در معرض انواع آلودگی‌های ناشی از محصولات حریق مانند هیدروکربن‌های آروماتیک و مواد سمی قرار دارند که این مواد به‌طور بالقوه در افزایش خطر ابتلا به برخی سرطان‌ها نقش دارند.
یکی از عوامل مؤثر در سلامت روانی آتش‌نشانان وجود خواب کافی است. شی و همکاران (2021) در پژوهشی با عنوان خواب‌آلودگی روزانه، به بررسی این موضوع در میان آتش‌نشانان غرب میانه پرداخته و عنوان کردند که خواب‌آلودگی بیش از حد در روز شایع‌ترین علامت اختلالات خواب است. نتایج این پژوهش نشان داد آتش‌نشانان نسبت به افراد عادی ساعت ناکافی خواب، تأخیر در خواب بسیار کوتاه و میزان خواب‌آلودگی بیش از حد بالاتری دارند و این امر باعث ایجاد چاقی شدید شده و آثار مخربی بر سلامت و ایمنی آنان داشته است. یکی از عوامل مؤثر بر نارضایتی شغلی و کاهش جوّ ایمنی کار برای آتش‌نشانان، وجود فشار کاری و استرس بیش از حد است.
تحقیقات اسمیت و همکاران (2019) حاکی از آن است که برخی از عوامل مانند ویژگی‌های جامعه‌شناختی جمعیتی، فشار و استرس کاری و تعارض کاری خانوادگی بر فرسودگی و نارضایتی شغلی مؤثرند. همچنین فرسودگی و نارضایتی شغلی، یک پاسخ روان‌شناختی به استرس مزمن کار بوده که با خستگی عاطفی، ازکارافتادگی و کاهش احساس اثربخشی شغلی همراه است. کیم و همکاران (2020) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که عوامل ریسک در محیط کار و فرسودگی شغلی با هم ارتباط معنی‌داری دارند و عوامل فرعی دیگری مانند چالش‌ها، ابهام در نقش‌ها و تعارض بین آن‌ها و افزایش خستگی نقش بسزایی در نارضایتی و فرسودگی شغلی دارند. کاهش جوّ ایمنی کار و تاب‌آوری باعث آسیب‌هایی ازجمله ناراحتی‌های قلبی ـ عروقی می‌شود. ساوال و همکاران (2021) با بررسی شیوع عوامل خطر قلبی ـ عروقی در بین آتش‌نشانان فرانسوی به این نتیجه رسیدند که فعالیت آتش‌نشانان خطر حوادث ناگهانی قلبی را افزایش می‌دهد. عواملی چون اضافه‌وزن و چاقی، فشار خون بالا و سیگار کشیدن باعث افزایش ناراحتی‌های قلبی ـ عروقی می‌شود و این امر تاب‌آوری آن‌ها را کاهش داده و به‌علت نامطلوب بودن فرایند درمان باعث نارضایتی شغلی می‌شود.
یکی از عوامل مؤثر در افزایش رضایت شغلی آتش‌نشانان، برقراری ارتباط تنگاتنگ آنان با مسئولان و مدیران بالادستی و برقراری گفتمان‌های دوستانه و صمیمی است. در این گفتمان‌ها مسائلی در قالب جلسات کوتاه درباره جوّ ایمنی کار و مسائل مربوط به سلامت و رفاه آنان مطرح می‌شود. ژاکوبسون و همکاران (2020) در پژوهش خود به این موضوع اشاره کرده و به این نتیجه رسیدند که وجود موانع بهداشتی، سیاسی و تغییر فرهنگ در نگرش مدیریت باعث کاهش گفتمان و درنتیجه افزایش نارضایتی شغلی می‌شود.
یکی از عوامل تأثیرگذار باتوجه‌به جوّ ایمنی کار در بین آتش‌نشانان، وجود حوادث شیمیایی است که در صورت عدم رعایت بهداشت، بر روی اعصاب و روان و حتی جسم آنان تأثیر می‌گذارد و بلافاصله بعد از اتمام عملیات باید رفع آلودگی صورت پذیرد؛ اما به‌دلیل نبود امکانات کافی این امر صورت نمی‌گیرد و آثار مواد شیمیایی بر روی تجهیزات حفاظت فردی همچنان باقی می‌ماند و از طریق پوست، تنفس و ترکیب با آب وارد بدن آنان شده و بیماری‌های روحی و روانی ایجاد می‌کند. آتش‌نشانان هنگام ورود به چنین محیط‌هایی در معرض انواع مواد سمی قرار می‌گیرند. گاهی آنان باتوجه‌به نوع عملیات، از طرف مسئولان و مدیران بالادستی مورد انتقاد قرار می‌گیرند. کالویلو و همکاران (2018). در مطالعه آزمایشی درمورد کارایی رفع آلودگی توسط آب برای تجهیزات حفاظت فردی آتش‌نشانان به این نتیجه رسیدند که آب می‌تواند در کاهش آلودگی‌ها مؤثر باشد. نتایج مطالعه خوش‌اخلاق و همکاران (2023) نشان داد استرس شغلی رابطه بین جوّ ایمنی و خطر تصادف را واسطه می‌کند. این یافته نشان می‌دهد سازمان‌ها به‌طور بالقوه می‌توانند با رسیدگی و مدیریت استرس شغلی در محیط کار، حوادث را در صنایع کاهش دهند.
کمردرد علت اصلی ناتوانی در سال‌های زندگی در سراسر جهان است. کارکنان ایمنی عمومی به‌شدت در معرض فعالیت‌های بدنی سخت و وضعیت‌های نامناسب قرار دارند و این موارد خطر ابتلا به کمردرد را افزایش می‌دهند (مارینز و همکاران، 2023). استرس شغلی یک واسطه احتمالی برای رابطه بین جوّ ایمنی و وقوع حادثه است. دای نوتا و همکاران (2024) استرس شغلی را به دو گروه تقسیم کردند: استرس عملیاتی مربوط به محتوای وظایف میدانی (برای مثال، نیازهای فیزیکی) و استرس سازمانی مربوط به زمینه‌های فرهنگی و ساختاری (برای مثال، روابط بین فردی). وضعیت کار آتش‌نشانان برای ایمنی خود و همچنین عموم مردم مهم است. بررسی همبستگی بین خودپنداری، تاب‌آوری و فرسودگی شغلی در میان آتش‌نشانان حاکی از آن است که خودپنداری با فرسودگی و تاب‌آوری شغلی ارتباط مثبتی دارد (وو و همکاران، 2024). باتوجه‌به ماهیت استرس بالای آتش‌نشانی و قرار گرفتن آتش‌نشانان در معرض حوادث آسیب‌زا، نیاز آشکار به خدمات بهداشت روان در ادارات آتش‌نشانی وجود دارد (باصر، 2023).
پس از بررسی ادبیات و پیشینه موضوع می‌توان به این جمع‌بندی رسید که عدم حمایت‌های کافی مسئولان و نبود سختی کار، عدم ارتقای شغلی به‌موقع، جایگزینی تنبیه و انتقاد به‌جای تشویق، تعارض در تصمیم‌گیری مدیران ارشد، به‌کارگیری و اشغال پست‌های سازمانی بالا توسط مدیرانی که باید به درجه بازنشستگی نائل می‌آمدند ولی همچنان در پست‌های بالاتر انجام وظیفه می‌کنند، دیدگاه سنتی رؤسا و مدیران میانی به مدیریت، کافی نبودن امور رفاهی پرسنل باتوجه‌به استرسی که دارند، قوانین دست‌وپاگیر و بروکراسی اداری در فرایند تبدیل عناوین و ارتقای شغلی و غیره، مواردی هستند که باعث ایجاد نارضایتی شغلی آتش‌نشانان شده‌اند. درواقع، پرسنل یک سازمان براساس میزان تجزیه‌وتحلیلی که نسبت به ساختارها و تعاملات سازمانی دارند، رفتارهای خود را تعیین می‌کنند. معنا و مفهوم جوّ ایمنی بر تصورات و ادراکات آتش‌نشانان صحه گذاشته و این ادراکات تحت عنوان جوّ ایمنی با سطح ایمنی محیط کار و اعمال ایمنی اجراشده در سطح سازمان ارتباط محکمی دارند که به این موضوع در پیشینه پژوهش نیز اشاره شده است.
مدیریت درست و مناسب حریق و حوادث و همچنین ایجاد رضایت شغلی در آتش‌نشانان، وابسته به منابع ایجاد انگیزه، افزایش مهارت، تشویق و افزایش رفاه آنان است. انتخاب صحیح افراد، آموزش مناسب نحوه صحیح انجام کار، توجه به مشکلات روحی و روانی آنان و همچنین بهسازی شرایط محیط کار ازجمله مهم‌ترین اصولی هستند که باعث کنترل آسیب‌های جسمی و روانی نیروی کار شده و رضایت شغلی بالایی را فراهم می‌آورند. در صورت عدم تناسب میان خصوصیات فردی و شرایط و ویژگی‌های شغلی، انجام فعالیت‌های شغلی می‌تواند موجب نارضایتی، تحلیل قوای جسمی و روانی و درنهایت بیماری و حادثه شود. ازجمله مهم‌ترین مخاطراتی که در بین آتش‌نشانان وجود دارند و می‌توانند به بروز حوادث عمده منجر شوند عبارتند از: تصادفات، چاه، سقوط از ارتفاع، آتش‌سوزی، دودزدگی، انفجارات، صداهای نامتعارف ناشی از محیط کار. فرسودگی شغلی نیز به‌عنوان یکی از آسیب‌های مهم ناشی از فشارهای شغلی، موضوعی است که در سال‌های اخیر بسیار موردتوجه بوده است.
روش
باتوجه‌به ارتباط بین محیط‌زیستی ایمنی کار، تاب‌آوری و بدبینی سازمانی و تأثیرپذیری هر محیط‌زیستی از محورهای مطرح‌شده در پرسش‌نامه‌های مربوطه، از روش معادلات ساختاری استفاده شد تا هم‌زمان ضمن شناسایی مهم‌ترین عوامل مؤثر بر هر محیط‌زیستی، ارتباط بین آن‌ها نیز سنجیده شود. به این صورت که ابتدا اثر هرکدام از عوامل بر مقیاس مربوطه آن‌ها توسط روش رگرسیونی سنجیده شد. برای مقایسه بهتر، بین ضرایب در محیط‌زیستی از ضرایب استانداردشده استفاده شد. سپس همبستگی بین متغیرهای پنهان مربوط به محیط‌زیستی شامل ایمنی کار، تاب‌آوری و بدبینی سازمانی و تأثیرپذیری محاسبه شد. سایر شاخص‌های نیکویی برازش مانند محک آکائیک نیز مناسب بودن مدل را تأیید کردند. ابزار پژوهش 3 پرسش‌نامه زیر بودند:
1. پرسش‌نامه بدبینی سازمانی با هدف ارزیابی بدبینی سازمانی در بین آتش‌نشانان
2. پرسش‌نامه جوّ ایمنی کار نوردیک درباره آتش‌نشانان با هدف بررسی محیط کار آتش‌نشانان از نظر ایمنی
3. مقیاس تاب‌آوری مسیر شغلی لیون (2001)، با هدف ارزیابی تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان
پژوهش حاضر با استفاده از 3 پرسش‌نامه انجام شد که شامل بدبینی سازمانی با 17 گویه، جوّ ایمنی کار نوردیک با 50 گویه و تاب‌آوری مسیر شغلی مورگان لیون با 25 گویه به‌صورت طیف لیکرت 5 نقطه‌ای هستند. برای به دست آوردن امتیاز کل، مجموع امتیازات مربوط به تک‌تک سؤالات با هم محاسبه می‌شود که امتیازات کلی بالاتر نشان‌دهنده تاب‌آوری شغلی بالاتر فرد پاسخ‌دهنده خواهد بود و نمرات کمتر از 28 نشان‌دهنده تاب‌آوری شغلی بسیار کم است. در پژوهش پردلان و همکاران (1392) روایی تصنیف پرسش‌نامه با استفاده از روش دو نیمه کردن آزمون مورد تأیید قرار گرفت. همچنین پایایی هر کدام از پرسش‌نامه‌ها با استفاده از تحلیل آلفای کرونباخ در جدول شماره 1 محاسبه شد.
جهت طراحی مدل معادلات ساختاری از نرم‌افزار AMOS نسخه 24 استفاده شد. جامعه آماری پژوهش از بین 16 ایستگاه آتش‌نشانی موجود در منطقه 7 عملیات و 300 آتش‌نشان از مرتبه‌های شغلی مختلف انتخاب شد. هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان براساس جوّ ایمنی کار، حوادث شغلی و بدبینی سازمانی است.
پژوهش پیش رو از این جهت دارای نوآوری است که برای اولین‌بار تاب‌آوری شغلی در بین آتش‌نشانان براساس حوادث شغلی و ایمنی موردبررسی قرار گرفته است. فرض اول پژوهش بر این است که بدبینی سازمانی با کاهش تاب‌آوری سازمانی و عملیاتی پرسنل ارتباط معنی‌داری دارد و فرض دوم بر این است که حوادث شغلی و ایمنی با تاب‌آوری عملیاتی ارتباط معنی‌داری دارد. با بررسی فرضیات و ادبیات موضوعی پژوهش، سؤال اصلی آن است که آیا حوادث شغلی، بدبینی سازمانی و جوّ ایمنی محیط کار آتش‌نشانان بر تاب‌آوری شغلی آنان تأثیر دارد؟ تصویر شماره 1 فرایند انجام پژوهش را نشان می‌دهد.
یافته‌ها
در نمونه آماری موردمطالعه، بیش از 76 درصد پاسخگویان حداقل تحصیلات لیسانس را داشتند. در عین حال، 44 درصد پاسخگویان عنوان شغلی کمک‌فرماندهی ایستگاه و بالاتر داشتند و 56 درصد کاردان یا آتش‌نشان بودند که این نشان‌دهنده وجود ترکیب متناسبی از کارکنان بخش‌های شغلی مختلف است. وجود 70 درصد از پاسخگویان با داشتن سابقه 10 تا 20 سال، نشان‌دهنده آشنایی مناسب آن‌ها با مطالب مطرح‌شده در پرسش‌نامه‌هاست که به دست‌یابی به نتایج مطلوب کمک می‌کند. برای بررسی ارتباط بین 3 متغیر ایمنی کار، تاب‌آوری و بدبینی سازمانی باتوجه‌به سؤالات مرتبط با هر مقیاس، بهتر است هم‌زمان اثر سؤالات مرتبط با هر بخش بر هر محیط‌زیستی تعیین شود تا بتوان مشخص کرد کدام مورد تأثیر بیشتری بر محیط‌زیستی دارد. به‌عبارت‌دیگر، با استفاده از مدل‌های ساختاری ارائه‌شده در تصویر شماره 2، ارتباط بین 3 متغیر و عوامل آن‌ها سنجیده می‌شود.
مدل حاصل با اطلاعات 300 نفر از پرسنل مشارکت‌کننده جمع‌آوری شده که هر 3 پرسش‌نامه ایمنی کار نوردیک، تاب‌آوری سازمانی و بدبینی سازمانی را پر کرده‌اند. برای انجام تحلیل اطلاعات، ابتدا پایایی پرسش‌نامه‌ها تأیید شد. مقدار پایایی توسط شاخص آلفای کرونباخ برای پرسش‌نامه بدبینی سازمانی (شامل 13 سؤال)، ایمنی کار (شامل 50 سؤال) و تاب‌آوری (شامل 25 سؤال) به‌ترتیب 0/87، 0/55 و 0/85 به دست آمد. جدول شماره 2 حاصل از تجزیه‌وتحلیل آماری با استفاده از نرم‌افزار SPSS نسخه 20 است و مقدار همبستگی بین مقیاس‌ها را نشان می‌دهد.
براساس مدل حاصل از بین عوامل مقیاس ایمنی کار نوردیک، عدم در نظر گرفتن نظرات نیروها در ارتباط با مسائل ایمنی، بیشترین تأثیر منفی (0/779-) را بر ایمنی کار دارد که معنی‌دار است (P<0/05). همچنین عدم توجه به ایمنی یکدیگر در محیط‌های عملیاتی (0/746-) و عدم مسئولیت‌پذیری در قبال ایمنی یکدیگر (0/705-) در مرتبه بعدی کاهش ایمنی محیط آتش‌نشانی هستند. به عبارت دیگر، مشکلات مدیریتی و ضعف در مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط کار و همکاران از عوامل مهم کاهش ایمنی محیط کار هستند. در عین حال، باتوجه‌به تعداد 50 محور مورد سؤال در مقیاس ایمنی کار، کمک پرسنل به یکدیگر برای انجام کار به‌صورت ایمن (0/683) و توجه فرمانده به نظرات نیروهای درگیر عملیات (0/681)، مهم‌ترین عوامل افزایش‌دهنده ایمنی محیط کار هستند (جدول شماره 3). به بیان دیگر، عدم مدیریت مناسب و مسئولیت‌پذیری پرسنل باعث کاهش ایمنی محیط کار شده و برعکس آن، توجه به پرسنل و مشارکت آن‌ها عامل اصلی افزایش ایمنی است؛ به این معنی که از نظر پاسخگویان توجه مدیران به نظرات کارکنان ضمن ارتقای انگیزه آن‌ها، به افزایش ایمنی محیط کار منجر می‌شود. در همه موارد فوق، معنی‌داری ضرایب محاسبه‌شده مشاهده می‌شود (P<0/05).
درمورد مقیاس تاب‌آوری که 25 عامل در آن مطرح شده است، مهم‌ترین عوامل مؤثر در افزایش تاب‌آوری از دید نمونه آماری، رسیدگی به‌روز کردن مهارت‌های پرسنل طبق استانداردها (0/74)، جست‌وجو برای یادگیری موارد مشخص‌شده مربوط به کار (0/737)، شناسایی مسیر شغلی آینده به‌وسیله مطالعه یا حضور در جلسات تخصصی (0/732)، انجام وظایف بهتر در پست فعلی یا قبلی (0/731)، ایجاد فرصت جهت انجام کار تیمی (0/71) و مشخص کردن دستاوردهای فعلی و قبلی در کار (0/686) هستند. به عبارت دیگر، مطالعه، یادگیری و توجه به بهبود شرایط آموزشی جهت انجام وظایف و مسئولیت‌ها عامل مهمی در افزایش تاب‌آوری پرسنل است که آن‌ها را در انجام وظایف و بهبود شرایط کمک خواهد کرد. در همه موارد فوق، معنی‌داری ضرایب محاسبه‌شده مشاهده می‌شود (P<0/05).
در مقیاس بدبینی که سؤالات به‌صورت منفی مطرح شده‌اند و شامل 13 عامل مؤثر در افزایش بدبینی است، از دید پاسخگویان ایجاد احساس ناراحتی (0/853) و اضطراب (0/849) موقع فکر کردن به سازمان و وجود فاصله بین حرف و عمل (0/774)، مهم‌ترین عوامل تشدیدکننده بدبینی در سازمان هستند (جدول شماره 3)؛ به این معنی که مشکلات موجود در سازمان و عدم تحقق وعده‌ها که عموماً به مشکلات مدیریتی معطوف می‌شوند به ایجاد ناراحتی و اضطراب و درنهایت بدبینی نسبت به سازمان منجر شده‌اند. در همه موارد فوق، معنی‌داری ضرایب محاسبه‌شده مشاهده می‌شود (P<0/05).
با استفاده از نتایج به‌دست‌آمده حاصل از پژوهش، جهت محاسبات تحلیل عامل و مدل معادلات ساختاری در پژوهش از نرم‌افزار AMOS نسخه 24 استفاده شد. برون‌داد این پژوهش به‌صورت گرافیگی در تصویر شماره 2 نشان داده شده است. مقدار آماره محاسبه‌شده درست‌نمایی برای مدل ساختاری حاصل 4673/97 است که دارای توزیع کای مربع است و مقدار معنی‌داری آن (P<0/05) مناسب بودن مدل ساختاری به‌دست‌آمده را تأیید می‌کند. باتوجه‌به مدل معادلات ساختاری پژوهش، عواملی مانند تبعیض در گرفتن تنبیه یا تشویق، عدم اجرای به‌موقع صدور احکام، تفاوت در اعمال سیاست‌ها و اهداف و همچنین تفاوت بین حرف و عمل در مدیران ارشد باعث بدبینی سازمانی بین پرسنل شده است که تأثیر مستقیم بر کاهش تاب‌آوری شغلی آن‌ها گذاشته است. باتوجه‌به ذاتی بودن ریسک‌پذیری در شغل آتش‌نشانی، مدل معادلات ساختاری (تصویر شماره 2) حاکی از آن است که ایمنی در کار با بیشترین گویه بر تاب‌آوری شغلی آتش‌نشانان تأثیر دارد.
بحث
باتوجه‌به بررسی پیشینه تحقیق می‌توان نتیجه گرفت که عوامل متعدد باعث کاهش تاب‌آوری شغلی و افزایش بدبینی سازمانی بین آتش‌نشانان شده‌اند. عدم توجه مدیران به مسائل ایمنی و تصمیمات اتخاذشده در این زمینه و همچنین بی‌توجهی به معیشت و ارتقای پست آنان باعث بدبینی سازمان در بین پرسنل شده است. لزوم انجام کار تیمی در عملیات‌ها باعث شده فرمانده عملیات نظرات پرسنل را با دقت گوش کند و جامه عمل بپوشاند که این امر باعث افزایش ایمنی در کار (عملیات) شده است. همچنین توجه به زندگی دسته‌جمعی شیفتی باعث شده نیروها در قبال نظافت و تمیز بودن محل خدمت خود احساس مسئولیت بالایی داشته باشند. وجود مخاطرات و ریسک‌های متعدد که جزء لاینفک کار آتش‌نشانان است، باعث شده آن‌ها در کنترل، هدایت و کاهش ریسک حاصل از عملیات و ریسک‌های درون‌ایستگاهی اقدامات اساسی انجام دهند. در امور عملیاتی، هر شخصی مسئول حفظ ایمنی جان خود است و با استفاده از تجهیزات حفاظت فردی و قوانین و دستورالعمل‌های موجود، این مسئولیت را بر عهده دارد.
براساس ارزیابی انجام‌شده، وضعیت جوّ ایمنی در بین آتش‌نشانان مطلوب نیست. قابل‌توجه است که از بین موارد بررسی‌شده، میانگین نمرات عدم نظرخواهی در مسائل ایمنی توسط مدیران و عدم توجه به مسائل ایمنی یکدیگر حداقل امتیاز را کسب کرد و در دیگر ابعاد، وضعیت نسبتاً قابل‌قبول بود. نتایج پژوهش نشان داد بین حرف و عمل در سازمان فاصله زیادی وجود دارد و این امر باعث شده وقتی آتش‌نشانان به عملکرد سازمان در قبال پرسنل می‌اندیشند، احساس ناراحتی و عصبانیت کنند. با بررسی نتایج مطالعه می‌توان به نقش آموزش در کاهش و بهبود درک ریسک آتش‌نشانان مبتنی بر تئوری رفتار پی برد. بنابراین با برنامه‌ریزی و آموزش، می‌توان در جهت ایجاد چهارچوب نظری مناسب برای طراحی و اجرای مداخلات کاهش ریسک آتش‌نشانان گام مثبتی برداشت. آزمون تحلیل واریانس حاصل از این پژوهش نشان داد جوّ ایمنی کار بین آتش‌نشانان با گروه سنی، سطوح تحصیلات و تجربه آنان ارتباط معنی‌داری دارد. به عبارت دیگر، افراد مسن‌تر تجربه کاری بالاتر و شناخت و آگاهی بیشتری از مسائل ایمنی مربوط به کار خود دارند. درمجموع می‌توان نتیجه گرفت که علاوه بر متغیرهای فردی نظیر وضعیت ایمنی فردی و محیطی، متغیرهای دیگری مانند مدیریت حاکم بر محیط عملیاتی در شکل‌گیری جوّ ایمنی کار تأثیر می‌گذارند. دلیل آن را می‌توان این‌گونه بیان کرد که جوّ ایمنی از زیرشاخه‌های فرهنگ سازمانی است. پیشنهاد می‌شود مدیران ارشد سازمان با اجرای دقیق رویه‌های عملیاتی استاندارد و در راستای افزایش سطح آگاهی مدیران، موجب افزایش تعهد و عملکرد بهتر آنان در حوزه ایمنی شوند. به‌طور مثال، هنوز فرهنگ استفاده از تجهیزات حفاظت فردی در بین مدیران ارشد سازمان در حریق و حوادث بزرگ به‌طور کامل جا نیفتاده و این مهم، بیشتر در پرسنل زیردست لحاظ می‌شود.
پژوهش حاضر با نتایج پژوهش وایلد و همکاران (2020) مبنی بر تحت فشار روحی و روانی قرار گرفتن آتش‌نشانان و تأثیر آموزش بر کاهش استرس همسوست. همچنین نتایج این پژوهش با نتایج پژوهش شی و همکاران (2021) مبنی بر تأثیر استرس بر نتایج شغلی و نداشتن خواب کافی در بین آتش‌نشانان که عوارض منفی در سلامت آنان را به‌دنبال دارد، همسوست.
نتیجه‌گیری
منشأ بیشتر مشکلات موجود در سازمان مربوط به شرایط مدیریتی است که در صورت فراهم آوردن امکانات، استفاده از نظرات کارکنان و ارتقای شرایط آموزشی به بهبود شرایط و درنتیجه رضایتمندی کارکنان سازمان منجر می‌شود. در ارتباط با نوع وابستگی بین محیط‌زیستی که هدف اصلی در این بررسی است، طبق نتایج بین دو مقیاس ایمنی کار و تاب‌آوری همبستگی مثبتی وجود دارد و بیانگر آن است که با بهبود شرایط ایمنی کار، تاب‌آوری پرسنل افزایش می‌یابد و برعکس. باتوجه‌به موارد ذکرشده، در عوامل مربوط به سؤالات محیط‌زیستی فوق، می‌توان نتیجه گرفت بهبود ایمنی کار با اعمال تصمیمات مدیریتی بجا به بهبود تاب‌آوری کمک می‌کند و بهبود شرایط رشد آموزشی و یادگیری به بهبود شرایط ایمنی کار کمک خواهد کرد. اما بدبینی سازمانی ارتباط منفی با تاب‌آوری دارد و اشاعه بدبینی نسبت به سازمان که ناشی از عوامل مدیریتی و تحقق وعده‌ها است، تاب‌آوری پرسنل را کاهش داده است. به بیان دیگر، تحقق وعده‌های مدیریتی و کاهش اضطراب کارکنان به کاهش بدبینی و افزایش تاب‌آوری سازمانی منجر می‌شود. برعکس، توجه به بهبود تاب‌آوری و عوامل مؤثر آن کاهش بدبینی سازمانی درپی خواهد داشت.
پس از بررسی نتایج پژوهش پیشنهاد می‌شود جهت افزایش تاب‌آوری عملیاتی پرسنل درگیر در عملیات، مدیران به سه متغیر جوّ ایمنی کار، حوادث شغلی و بدبینی سازمانی در بین پرسنل توجه زیادی داشته باشند. همچنین پیشنهاد می‌شود جهت کاهش بدبینی سازمانی به اموری مانند رفاه، مسکن، ارتقای پست، جابه‌جایی بین ایستگاهی و تشویق به‌جای تنبیه توجه کنند.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
پژوهش حاضر با کسب رضایت آگاهانه از شرکت‌کنندگان و همچنین رعایت کلیه اصول اخلاقی و اصل محرمانگی انجام شده است.
حامی مالی
این تحقیق هیچ کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
اسماعیل صدری دمیرچی: روش‌شناسی و نتیجه‌گیری؛ تحلیل داده‌ها و پیشینه تحقیق: افراسیاب خیردست؛ تهیه مقدمه و تجزیه‌وتحلیل نتایج و یافته‌ها: امین پاداش؛ روش کار، بحث و نتیجه‌گیری: اسلام علی خدابنده‌لو؛ ویرایش فنی و حروفچینی: زهرا محمدی جاهدی.
تعارض منافع
نویسندگان هیچ گونه تعارض منافعی ندارند.
تشکر و قدردانی
از تمام اساتید و همکاران محترم در دانشگاه‌ها و سازمان آتش‌نشانی تهران که به سؤالات پژوهش پاسخ دادند، تشکر می کنیم.
References
Buser, S. J. (2023). Mental health issues in the fire service. In: M. L. Bourke, V. B. Van Hasselt, & S. J. Buser (Eds), First Responder Mental Health. Cham: Springer. [Link]
Calvillo, A., Haynes, E., Burkle, J., Schroeder, K., Calvillo, A., & Reese, J., et al. (2019). Pilot study on the efficiency of water-only decontamination for firefighters’ turnout gear. Journal of Occupational and Environmental Hygiene, 16(3), 199-205. [DOI:10.1080/15459624.2018.1554287] [PMID]
Cuenca-Lozano, M. F., & Ramírez-García, C. O. (2023). Occupational hazards in firefighting: Systematic literature review. Safety and Health at Work, 14(1), 1–9. [DOI:10.1016/j.shaw.2023.01.005] [PMID]
Di Nota, P. M., Scott, S. C., Huhta, J. M., Gustafsberg, H., & Andersen, J. P. (2024). Physiological responses to organizational stressors among police managers. Applied Psychophysiology and Biofeedback, 49(1), 85–102. [DOI:10.1007/s10484-023-09613-2] [PMID]
Heydari, A., Ostadtaghizadeh, A., Ardalan, A., Ebadi, A., Mohammadfam, I., & Khorasani-Zavareh, D. (2022). Exploring the criteria and factors affecting firefighters’ resilience: A qualitative study. Chinese Journal of Traumatology, 25(02), 107-114. [DOI:10.1016/j.cjtee.2021.06.001] [PMID]
Iflaifel, M., Lim, R. H., Ryan, K., & Crowley, C. (2020). Resilient health care: A systematic review of conceptualisations, study methods and factors that develop resilience. BMC Health Services Research, 20(1), 324. [DOI:10.1186/s12913-020-05208-3] [PMID]
Jacobsson, A., Backteman-Erlanson, S., & Egan Sjolander, A. (2020). Diversity, preventive work and education-matters of health and well-being in firefighter discourse. International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being, 15(1), 1817661. [DOI:10.1080/17482631.2020.1817661] [PMID]
Junaid, F. A., Haar, J., & Brougham, D. (2021). Post-traumatic stress, job stressors, psychological capital and job outcomes: A study of Pakistan employees living under ongoing terrorism. Labour & Industry: A Journal of The Social and Economic Relations of Work, 31(2), 106-128. [DOI:10.1080/10301763.2020.1854609]
Kalantar, Gh., Bigdeli, I., Mashhadi, A., & Kareshki, H. (2019). [Modeling structural equations of anxiety sensitivity, emotion regulation and resilience in the formation of depression and PTSD Disorders in Firefighters (Persian)]. Journal of Clinical Psychology, 11(2), 91-103. [Link]
Khan, M. A., Khan, A. A., Usmani, A. S., & Huang, X. (2022). Can fire cause the collapse of Plasco Building: A numerical investigation. Fire and Materials, 46(3), 560-575. [DOI:10.1002/fam.3003]
Khodabakhshi Kolaie, A., Falsafinejad, M. R., Moghadam, F., & Mojarab, M. (2018). [Effectiveness of stress management training on life quality and occupational burnout among firefighters of Tehran (Persian)]. Journal of Torbat Heydariyeh University of Medical Sciences, 6(1), 11-19. [Link]
Khoshakhlagh, A. H., Sulaie, S. A., Yazdanirad, S., & Park, J. (2023). Examining the effect of safety climate on accident risk through job stress: A path analysis. BMC Psychology, 11(1), 89. [DOI:10.1186/s40359-023-01133-2] [PMID]
Kim, R., Ha, J. H., & Jue, J. (2020). The moderating effect of compassion fatigue in the relationship between firefighters’ burnout and risk factors in working environment. Journal of Risk Research, 23(11), 1491-1503. [DOI:10.1080/13669877.2020.1738529]
Marins, E. F., Caputo, E. L., Krüger, V. L., Junior, D. M., Scaglioni, F. G., & Del Vecchio, F. B., et al. (2023). Effectiveness of m-health-based core strengthening exercise and health education for public safety workers with chronic non-specific low back pain: study protocol for a superiority randomized controlled trial (SAFEBACK). Trials, 24(1), 780. [DOI:10.1186/s13063-023-07833-9] [PMID]
Mayer, A. C., Fent, K. W., Bertke, S., Horn, G. P., Smith, D. L., & Kerber, S., et al. (2019). Firefighter hood contamination: Efficiency of laundering to remove PAHs and FRs. Journal of Occupational and Environmental Hygiene, 16(2), 129-140. [DOI:10.1080/15459624.2018.1540877] [PMID]
Mohammadi, H., & Teymouri, H. (2020). [The Assessment of HSE management system in Zanjan zinc industrial plants from the resilience engineering perspective in 2018 (Persian)]. Iran Occupational Health, 17 (1), 836-854. [Link]
Mousavi, S. M., Yazdanirad, S., Shabgard, Z., Moradirad, R., & Nezhad, B. B. (2020). [The effect of the safety interventions based on behavior using the development of a safety education system and reward-punishment procedure on reducing unsafe behaviors. (Persian)]. Iran Occupational Health, 17(1), 1-10. [Link]
Omidi, S., Jennat Feridooni, G., Farmanbar, R., & Heidari, M. (2021). [The effect of an educational intervention based on the theory of planned behavior on firefighters’ risk perception in operational units (Persian)]. Journal of Health and Safety at Work, 11(2), 237-251. [Link]
Pardalan, N., Karimian, E., Miri, A., Khaksar, E., Agheli, M., & Hosseinian, S. (2013). [The study of Validity, reliability and standardization in the resiliency of career pathway (Persian)]. Journal of Counseling Research, 12(47), 21-47. [Link]
Sadeghi Yarandi, M., Rastegarzadeh, E., & Karimi, A. (2020). [Effectiveness of organizational leadership and safety climate on occurrence of unsafe behaviors among Employees of Oil Platforms (Persian)]. Journal of Occupational Hygiene Engineering, 7(1), 68-77. [Link]
Savall, A., Charles, R., Trombert, B., Fontana, L., Roche, F., & Pelissier, C. (2021). Prevalence of cardiovascular risk factors in a population of French firefighters. Archives of Environmental & Occupational Health, 76(1), 45-51. [DOI:10.1080/19338244.2020.1779017] [PMID]
Shi, Y., Bender, B., McGovern, P., Jung, E. M., DeMoulin, D., & Jacobs, S., et al. (2021). Daytime sleepiness among Midwestern firefighters. Archives of Environmental & Occupational Health, 76(7), 433-440. [DOI:10.1080/19338244.2020.1841718] [PMID]
Smith, T. D., DeJoy, D. M., Dyal, M. A., & Huang, G. (2019).Impact of work pressure, work stress and work-family conflict on firefighter burnout. Archives of Environmental & Occupational Health, 74(4), 215-222. [DOI:10.1080/19338244.2017.1395789] [PMID]
Soltani, F., Jabari, M., & Alijanzade, M. (2020). [Investigating the effect of transactional leadership style and safety awareness as a predictor of occupational injury in Abadan health center employees (Persian)]. Iran Occupational Health Journal, 17(1), 1-21. [Link]
Vosoughi, S., Sarvari, K., Chalak, M. H., Khandan, M., & Rostamzadeh, S. (2020). [Studying safety climate among locomotive drivers of Tehran subway transportation lines in 2013 (Persian)]. Journal of Health and Safety at Work, 10(3), 263-272. [Link]
Wild, J., Greenberg, N., Moulds, M. L., Sharp, M. L., Fear, N., & Harvey, S., et al. (2020). Pre-incident training to build resilience in first responders: Recommendations on what to and what not to do. Psychiatry, 83(2), 128-142. [DOI:10.1080/00332747.2020.1750215] [PMID]
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
تخصصي
دریافت: 1402/12/7 | پذیرش: 1403/2/29 | انتشار الکترونیک: 1403/6/28
دریافت: 1402/12/7 | پذیرش: 1403/2/29 | انتشار الکترونیک: 1403/6/28
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
