مقدمه 
جنگل‌ها از طریق طیف گسترد‌ه‌ای از فرایند‌های بیوفیزیکی، بیوشیمیایی و چرخه کربن بر اقلیم، اکولوژی و رفاه انسان تأثیر می‌گذارند (سوندج و دومیش، 2024). نگرانی فزاینده درمورد تغییرات اقلیم باعث افزایش آگاهی در زمینه نقش اساسی اکوسیستم‌‌های جنگلی شده است (پراسد و همکاران، 2024). با این وجود، جنگل‌ها توسط اثرات ناشی از فعالیت‌‌های انسانی در سراسر جهان تهدید می‌شوند. در میان بحران‌‌های انسان‌ساخت، بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع به‌وضوح نتیجه تعامل بین فعالیت‌‌های انسانی، حوزه‌‌های اکولوژیکی و تغییر اقلیم است. با این حال، درک روشنی از این تعاملات هم در سطح جهانی و هم در سطح محلی موردنیاز است (ویگنا و همکاران 2021). به‌طور معمول، 36 درصد از کل مساحت جنگل‌های جهان، سالیانه آتش‌سوزی‌های جنگلی را تحمل می‌کنند (کالوگنیادیزیز و همکاران، 2023). آتش‌سوزی بر روی عملکرد اکوسیستم و جنگل تأثیر می‌گذارد و سبب فرسایش خاک و تغییر چرخه کربن و پوشش و اراضی می‌شود. آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع نه فقط از دیدگاه محیط زیست، بلکه از نقطه‌نظر اقتصادی و اجتماعی و امنیتی یکی از مسائل کلیدی و نگرانی‌ها در بسیاری از نقاط جهان است (تام و سیدل، 2016).
با افزایش خطر خسارات شدید و فراینده آتش‌سوزی جنگل‌ها در سراسر جهان، مسائل مربوط به پیشگیری و کنترل علمی و مؤثر آن‌ها توجه کشور‌های جهان را به خود جلب کرده است (تیان و همکاران، 2022؛ تیتزه و همکاران، 2023). بروز حادثه آتش‌سوزی جنگل همواره به‌عنوان یک مسئله ناشی از علل غیرطبیعی در بسیاری از مناطق مطرح است و کنترل آن به ظرفیت واکنش گروه‌‌های پاسخ محلی و اقدامات روزانه جوامع محلی در دسترس بستگی دارد (الیورا و همکاران، 2019). به‌طورکلی، عوامل ایجاد آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع به دو دسته آتش‌سوزی با منشأ طبیعی مانند آتش‌سوزی بر اثر شدت گرما و خشکی پوشش گیاهی، و غیرطبیعی با منشأ انسانی شامل آتش‌سوزی عمدی و غیرعمدی دسته‌بندی می‌شوند. آتش‌سوزی عمدی، به‌وسیله افراد سودجو و فرصت‌طلب صورت می‌گیرد و آتش‌سوزی غیرعمدی در اثر بی‌توجهی و سهل‌انگاری انسان به وقوع می‌پیوندد (اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان، 1400). طی یک دهه اخیر در کشور، متوسط مساحت عرصه‌‌های منابع طبیعی که سالانه درگیر حریق می‌شوند 18 هزار هکتار و متوسط تعداد آتش‌سوزی‌ در جنگل‌ها و مراتع سالانه حدود 2000 فقره برآورد شده‌ است. بررسی روند موارد آتش‌سوزی مراتع و جنگل‌های کشور و میزان مساحت مورد حریق نیز روند صعودی را نشان می‌دهد. در سال‌‌های اخیر بارها جنگل‌های کشور دچار آتش‌سوزی شده‌اند که برخی از آن‌ها گسترده بوده و انتقاداتی را از عملکرد سازمان جنگل‌ها به‌دنبال داشته است (سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1401). یکی از باارزش‌ترین ذخایر جنگلی ایران، جنگل‌های زاگرس است که با گستردگی در 11 استان کشور با 6 میلیون هکتار مساحت، 40 درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهند. طبق آمار‌‌های منابع طبیعی استان لرستان، 109 فقره آتش‌سوزی در جنگل‌های استان لرستان در طول سال‌های 1387 تا 1399 رخ داده که در این آتش‌سوزی‌ها 17755 هکتار از جنگل‌های لرستان در آتش سوخت (اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان، 1400). مبتنی بر ضرورت حفاظت از جنگل‌ها و مراتع و جلوگیری از تخریب ذخایر ارزشمند منابع طبیعی کشور، پژوهش حاضر با تمرکز بر عوامل آتش‌سوزی غیرطبیعی جنگل‌ها با منشأ انسانی شامل آتش‌سوزی عمدی و غیرعمدی جنگل‌های زاگرس در استان لرستان، در جست‌وجوی شناسایی پویایی‌های سیستم بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و طراحی مدل پویایی سیستم به‌منظور شناسایی و تحلیل سیاست‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس است.
بررسی پیشینه پژوهش نشان می‌دهد مطالعات گسترده‌ای در زمینه مدیریت بحران آتش‌سوزی و آتش‌سوزی جنگل‌ها موردبررسی پژوهشگران قرار گرفته است؛ به‌طوری که هتو و همکاران (2018) چارچوب شبیه‌سازی پویایی سیستم برای مدیریت بحران آتش‌سوزی را به‌منظور طراحی سیستم پشتیبانی تصمیم برای هدایت تمرین‌‌های آمادگی مرتبط با بحران ارائه دادند.
نادرپور و همکاران (2019) به ارزیابی ریسک ناشی از آتش‌سوزی جنگل مبتنی بر سیستم اطلاعات مکانی برای مدل‌سازی آتش‌سوزی‌‌های جنگلی و ریسک‌های بالقوه آن پرداختند و نشان دادند نتایج فناوری مکانی به تصمیم‌گیرندگان کمک می‌کند تا مناسب‌ترین تکنیک‌ها را با توجه به شرایط خاص جنگل انتخاب کنند. الیورا و همکاران، (2019) به ارزیابی آگاهی از وضعیت برای مدیریت اضطراری آتش‌سوزی جنگل‌ها در برزیل به‌منظور تقویت مکانیسم‌هایی برای حمایت از جوامع محلی و آتش‌نشانان پرداختند و بر جمع‌آوری اطلاعات از جامعه و تولید اطلاعات داوطلبانه برای تولید گزارش‌‌های هشدار به‌منظور بهبود خدمات نظارت بر موقعیت‌‌های آتش‌سوزی در مناطق حفاظت‌شده تأکید کردند و پیشنهاد دادند آتش‌نشانان باید آگاهی از وضعیت خود را که درک درستی از رویدادهاست، توسعه دهند تا تصمیم‌گیری قاطعانه‌تری داشته باشند و از تخصیص بهتر منابع برای واکنش اضطراری اطمینان حاصل کنند. دهال و همکاران (2020) به بررسی رویکرد‌های سیستمی در مدیریت آتش‌سوزی جنگل‌ها پرداختند و جنبه‌‌های خاص مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها همچون مدل‌سازی انتشار آتش و تدارکات مرتبط با ایمن کردن جنگل‌ها را ارائه دادند. تیتزه و همکاران، (2023) سیاست‌های فدرال و ایالتی مدیریت آتش‌سوزی جنگل در آلمان را موردبررسی قرار داده و نشان دادند حمایت مالی، به رسمیت شناختن کار جنگل‌بانان، مدیران آتش‌سوزی جنگل‌ها و آژانس‌‌های حفاظت شهری و افزایش مدیریت جنگل یا بهبود حفاظت از اکولوژی‌‌های جنگلی مورد تأکید سیاست‌گذاران است. ویگنا و همکاران (2021) به مرور سیستماتیک کاربرد چارچوب سیستم اجتماعی ـ اکولوژیکی در مدیریت ریسک آتش‌سوزی جنگل پرداختند و بر اهمیت مشارکت جامعه محلی و توجه به دانش محلی در مدیریت خطر آتش‌سوزی تأکید کردند. زامارنو-آرامندیا و همکاران (2020) به تجزیه‌وتحلیل مدیریت رسانه‌‌های اجتماعی برای پیشگیری از آتش‌سوزی جنگل در آرتنارا و والسکو، جزایر قناری اسپانیا پرداختند و توصیه‌‌های سیاستی برای مدیریت رسانه‌‌های اجتماعی در هنگام بلایای طبیعی را پیشنهاد دادند. تیان و همکاران، (2022) به پایش گسترش آتش‌سوزی جنگل و تشخیص پویایی پوشش گیاهی براساس تصاویر سنجش از راه دور چندمنبعی پرداختند و نشان دادند تصاویر سنجش از دور ماهوار‌ه‌ای چندمنبعی را می‌توان برای آتش‌سوزی‌‌های جنگلی در حال تکامل استفاده و پیاده‌سازی کرد و مدیران جنگل‌ها و سازمان‌‌های آتش‌نشانی را قادر ساخت تا اقدامات بهبودیافته اطفای حریق را به‌موقع برنامه‌ریزی کنند و اثربخشی استراتژی‌های اطفای حریق را افزایش دهند. همچنین تیان و همکاران، (2022) به برنامه‌ریزی چندهدفه وسایل نقلیه امداد برای خاموش کردن آتش‌سوزی جنگل‌های چین با استفاده از یک الگوریتم جست‌وجوی گرانشی گسسته چندهدفه به‌منظور به حداقل رساندن تعداد ماشین‌های آتش‌نشانی، به حداقل رساندن زمان آتش‌نشانی و زمان تأخیر آتش‌نشانی به‌طور هم‌زمان پرداختند. بودینینگسیه و همکاران (2022) عملکرد واحد‌های مدیریت جنگل در اجرای مدیریت آتش‌سوزی در کالیمانتان مرکزی و سوماترای جنوبی اندونزی را بررسی کردند و بر بهبود مکانیسم بودجه و مشارکت جامعه تأکید کردند. آندرید و همکاران (2023) به ارزیابی و بهبود تاب‌آوری سیستم در شبیه‌سازی واکنش اضطراری آتش‌سوزی جنگل پرداختند و به‌طور خاص، سیستم‌‌های هوایی بدون سرنشین و مدیریت ترافیک و بهبود آگاهی موقعیتی، هماهنگی، ارتباطات، ایمنی و استراتژی آتش‌نشانان را مورد آزمون قرار دادند.
بررسی مطالعات پیشین نشان می‌دهد علی‌رغم تأکید پژوهشگران به مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و ضرورت درک روشن از تعاملات عوامل و آثار و تبعات آتش‌سوزی جنگل‌ها هم در سطح جهانی و هم در سطح محلی، مطالعات بسیار محدودی به‌صورت سیستمی بحران آتش‌سوزی را مورد توجه قرار داده‌اند. بر این مبنا، پژوهش حاضر به طراحی مدل پویایی سیستم مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها به‌منظور شناسایی و ارزیابی سیاست‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس شمالی در استان لرستان پرداخته است. 

روش
مورد مطالعاتی
 جنگل‌های زاگرس شمالی محدوده استان لرستان
جنگل‌های زاگرس با گستردگی در 11 استان کشور با 6 میلیون هکتار مساحت، 40 درصد جنگل‌های ایران را تشکیل می‌دهند که حدود 70 درصد تیپ گونه‌‌های جنگلی زاگرس را بلوط‌ها شامل می‌شوند. در دهه‌‌های اخیر یک‌ششم مساحت جنگل‌های زاگرس به دلایل گوناگون از بین رفته است. جنگل‌های زاگرس در محدوده استان لرستان با وسعت حدود یک میلیون و 200 هزار هکتارمربع از باارزش‌ترین ذخایر جنگلی ایران هستند. مساحت کل منابع طبیعی استان لرستان 2101671 هکتار است که از این مقدار 884357 هکتار به مراتع و 1217314 هکتار به جنگل‌ها اختصاص دارد. جنگل‌های لرستان جزئی از ناحیه رویشی زاگرس محسوب می‌شود. یکی از مهم‌ترین گونه‌ها و شاخص جنگل‌های لرستان گونه بلوط ایرانی است که تقریباً 60 درصدجنگل‌های لرستان را شامل می‌شود (اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان، 1401). تصویر شماره 1 محدوده موردمطالعه پژوهش حاضر را نشان می‌دهد.

یکی از مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده جنگل‌های زاگرس، آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی است که در چند سال اخیر به تخریب بخش وسیعی از این جنگل‌ها منجر شده است. طبق آمار‌‌های منابع طبیعی استان لرستان، 109 فقره آتش‌سوزی در جنگل‌های استان لرستان در طول سال‌های 1387 تا 1399 رخ داده که در این آتش‌سوزی‌ها 17755 هکتار از جنگل‌های لرستان در آتش سوخته است. تصویر شماره 2 تعداد حریق و مساحت حریق مراتع و جنگل‌های استان لرستان را به تفکیک شهرستان در سال 1399 ارائه کرده است.

همان‌طور که مشاهده می‌شود، به‌طورکلی 134 فقره آتش‌سوزی در مراتع و جنگل‌های استان به وقوع پیوسته و 1252 هکتار از جنگل‌های استان لرستان در سال 1399 در این آتش‌سوزی‌ها از بین رفته‌اند. جدول شماره 1 اطلاعات مربوط به تعداد و مساحت حریق مراتع و جنگل‌های استان لرستان را ارائه کرده است.



مدل‌سازی پویایی سیستم
همان‌طور که در بیان مسئله مطرح شد، روش‌شناسی پژوهش حاضر متمرکز بر پویایی‌شناسی سیستم است. روش‌شناسی پویایی سیستم، رویکردی برای مدل‌سازی به‌منظور درک رفتار غیرخطی سیستم‌‌های پیچیده در طول زمان است. در دو دهه گذشته کاربرد‌های پویایی سیستم بسیاری در مدیریت بحران وجود داشته است که در طیف متنوعی از مطالعات شامل تجزیه‌وتحلیل، سیستم پشتیبانی تصمیم، آمادگی و پاسخ به بحران، پیش‌بینی، بهبود عملکرد، تنظیم برنامه‌ها و پیامد‌های سیاست‌ها طبقه‌بندی می‌شوند (عبدالطیف و همکاران، 2023). 
روش‌شناسی پویایی سیستم گام‌هایی را دربر می‌گیرد: 
گام اول، شناسایی و تعریف مسئله: مهم‌ترین گام در مدل‌سازی، شناسایی و تعریف مسئله (ساختاربندی مسئله) است؛ 
گام دوم، طراحی نمودار حلقه علّی: پس از شناسایی فرضیه‌‌های پویا، ساختن مدل مفهومی (نمودار علّی) رابطه بین پدیده‌ها را بیان می‌کند؛
گام سوم، طراحی نمودار جریان مدل؛
گام چهارم، شبیه‌سازی و اعتبارسنجی مدل؛ 
گام پنجم، تعریف سیاست‌های مختلف، انتخاب و پیاده‌سازی راه‌‌حل مناسب (استرمن، 2002). 
با اعمال سیاست‌ها در مدل رفتار، متغیر‌های کلیدی بررسی و درنهایت، منتخب سیاست‌های پیشنهادی ارائه می‌شود. 
داده‌‌های پژوهش، براساس مستندات سازمانی و مشارکت برنامه‌ریزان منطقه موردمطالعه است. منطقه موردمطالعه پژوهش حاضر جنگل‌های زاگرس شمالی در محدوده استان لرستان است. به‌منظور گردآوری داده‌ها از آمار و اطلاعات آتش‌سوزی جنگل‌ها طی سال‌های 1395 تا 1400 و مشارکت سیاست‌گذاران اداره منابع طبیعی استان لرستان استفاده شده است. مدل‌سازی با استفاده از نرم‌افزار VENSIM DSS نسخه 6.4E و شبیه‌سازی مدل در افق 20ساله (1400-1420) به انجام رسیده است. برای اعتبارسنجی، علاوه بر تأیید آزمون کفایت مرز‌های مدل، برای پرداختن به مسئله و تطبیق ساختار مدل با دانش توصیفی از سیستم توسط متخصصان بر مبنای معیار‌های اعتمادپذیری، قابلیت انتقال‌پذیری، تأییدپذیری و قابلیت اعتماد، آزمون‌های اعتبار ساختاری و رفتاری شامل آزمون سازگاری ساختار و ابعاد، خطای انتگرال‌گیری و آزمون بازتولید رفتار به انجام رسیده است. نتایج آزمون‌های اعتبارسنجی در ادامه ارائه شده است.

یافته‌‌ها
- ساختاربندی مسئله: پس از مرور ادبیات و بررسی پیشینه پژوهش، علل و عوامل درگیر و پیامد‌های آتش‌سوزی جنگل‌ها شناسایی و نمودار زیرسیستم‌‌های مدل با توجه به علل و با مشارکت خبرگان طراحی شد. تصویر شماره 2 نمودار زیرسیستم‌‌های مدل را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌شود، نمودار زیرسیستم شامل 4 زیرسیستم پیشگیری از بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، زیرسیستم آمادگی هنگام وقوع بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، زیرسیستم بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع و زیرسیستم بازسازی پس از بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع است. زیرسیستم پیشگیری از بحران آتش‌سوزی شامل آموزش و آگاهی و اطلاع‌رسانی، حفاظت و نظارت و اطلاعات مدیریت است که به‌طور مشخص به‌عنوان قابلیت پیشگیری و ظرفیت پاسخ به بحران در هنگام وقوع محسوب می‌شود. زیرسیستم آمادگی هنگام وقوع بحران آتش‌سوزی میزان و ابعاد حادثه، خسارات و آلودگی‌های محیطی را موجب می‌شود که در زیرسیستم بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع بدان پرداخته شده است. در ارتباط با زیرسیستم بازسازی پس از بحران، اقداماتی نظیر مدیریت دانش حادثه و جبران خسارت مد نظر است و در این زمینه اطلاعات مدیریت به‌منظور تحلیل ریشه‌ای علل به‌عنوان ورودی این زیرسیستم در نظر گرفته می‌شود. همچنین با توجه به ابعاد شناسایی‌شده و تمرکز محدوده موردمطالعه، با مشارکت خبرگان مسئله مرز سیستم نیز تعیین شد. 
در ادامه، با توجه به نمودار زیرسیستم‌‌های مدل پویای مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس به شناسایی متغیر‌های هر یک از زیرسیستم‌ها پرداخته شد. جدول شماره 2 برخی از متغیر‌های کلیدی هر یک از زیرسیستم‌‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس شمالی را ارائه کرده است.



 نمودار علّی معلولی 
با توجه به عوامل و پیامد‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، با الهام از الگو‌های اساسی تفکر کل‌نگر سیستمی به تعیین روابط علی و معلولی مسئله با استفاده از ادبیات پژوهش، پیشینه و مشارکت سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان منطقه‌ای پرداخته شد. تصویر شماره 3 نمودار علّی مسئله مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس شمالی را نشان می‌دهد.

جدول شماره 3 برخی از حلقه‌‌های تشدیدکننده و تعدیل‌کننده مسئله را تشریح کرده است.



نمودار جریان مدل
 ساختار حلقه‌‌های بازخورد مدل با ترسیم نمودار علت و معلولی مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی مشخص شد. برای مدل‌سازی ساختار جریان مدل علاوه بر متغیر‌های شناسایی‌شده در نمودار علّی نیاز به شناسایی متغیرها و پارامتر‌های جدیدی است تا محاسبه روابط ریاضی میان متغیرها تسهیل شود. برای ساخت مدل جریان، از مصاحبه‌‌های عمیق با مشارکت‌کنندگان پژوهش و مستندات و داده‌‌های کمی گزارش‌های اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان استفاده شده است. در ادامه، نمودار جریان در تصویر شماره 4 و روابط ریاضی مدل‌سازی در جدول شماره 4 و مقادیر اولیه متغیر‌های حالت در جدول شماره 5 ارائه شده است.

اعتبارسنجی و شبیه‌سازی اولیه مدل پویایی سیستم
 برای اعتبارسنجی علاوه بر تأیید آزمون کفایت مرز‌های مدل برای پرداختن به مسئله و تطبیق ساختار مدل با دانش توصیفی از سیستم توسط متخصصان بر مبنای معیار‌های اعتمادپذیری، قابلیت انتقال‌پذیری، تأییدپذیری و قابلیت اعتماد، آزمون‌های اعتبار ساختاری و رفتاری شامل آزمون سازگاری ساختار و ابعاد، خطای انتگرال‌گیری و آزمون بازتولید رفتار بر حسب شاخص درصد ریشه میانگین مربع خطا منطبق با فرمول شماره 1 انجام شد. برای تأیید رفتار سیستم این شاخص باید کمتر از 0/1 باشد (فرمول شماره 1). در جدول شماره 6 و تصویر شماره 5 نتایج آزمون بازتولید رفتار و محاسبه شاخص RMSPE ارائه شده است.

تصویر شماره 6 نیز نتایج آزمون خطای اندازه‌گیری را با توجه به تغییر گام زمانی مدل از سال به نیم‌سال نشان می‌دهد.

پس از اعتبارسنجی، مدل در افق 20ساله شبیه‌سازی شد. تصویر شماره 7 نتایج شبیه‌سازی متغیر‌های کلیدی مدل را ارائه کرده است.

در ادامه، باتوجه‌به نتایج تحلیل حساسیت مدل، متغیرهایی که بیشترین دامنه تغییرات را ایجاد می‌کردند و به اصطلاح نقاط اهرمی مدل شناسایی شدند. نتایج تحلیل حساسیت مونت‌کارلو، همان‌طور که در جدول شماره 7 مشاهده می‌شود، نشان داد مدل به تجهیزات حفاظتی، تخصیص منابع مالی به آموزش و آموزش نیرو‌های امدادی داوطلبان جوامع محلی حساسیت بالایی دارد. 



سیاست‌گذاری مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی
با‌توجه‌به نتایج تحلیل حساسیت مدل پویایی سیستم و شناسایی نقاط اهرمی و چرخه مدیریت بحران، سیاست‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی در سه استراتژی پیشگیری از بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها، مدیریت علمی حادثه آتش‌سوزی جنگل‌ها و بازسازی پس از بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها، با مشارکت برنامه‌ریزان شناسایی شد. در ادامه، به تشریح هر یک از دسته سیاست‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی پرداخته شده است. جدول شماره 8 دسته سیاست‌ها و اطلاعات تکمیلی را به‌صورت خلاصه ارائه کرده است.


قابل‌ذکر است بودجه موردنیاز هر یک از سیاست‌های پیشنهادی با مشارکت برنامه‌ریزان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان بر پایه قیمت‌های سال 1401 برآورد شده است. 

بحث
 با اعمال تغییرات سیاستی هر یک از استراتژی‌ها بر روی مدل پویایی سیستم، رفتار متغیر‌های کلیدی به‌طور جداگانه و در مقایسه موردبررسی قرار گرفت. تصویر شماره 8 نتایج مقایسه رفتار متغیر‌های کلیدی مدل را ارائه کرده است.

همان‌طور که نتایج نشان می‌دهد استراتژی پیشگیری از وقوع بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع با برآورد بودجه در حدود 33 هزار میلیون ریال در مقایسه با دیگر استراتژی‌ها، تعداد حریق جنگل‌ها را در حدود 25 درصد کاهش داده و از آتش‌سوزی 100 هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس شمالی پیشگیری کرده است. باوجوداین، باتوجه‌به پیش‌بینی روند افزایشی آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی استان لرستان، استراتژی پیشگیری به‌تنهایی به بهبود موقعیت مسئله منجر نشده است. بنابراین در ادامه تلاش شد با ترکیب استراتژی‌ها، سیاست‌های منتخب با توجه به محدودیت بودجه در دسترس حدود 40 هزار میلیون ریال و بیشترین بهبود شناسایی شود؛ به‌طوری که ابتدا کلیه سیاست‌ها بر روی مدل اعمال و با کاهش هریک با توجه به بودجه و میزان تأثیرگذاری، ترکیب منتخب شناسایی شد. جدول شماره 9 سیاست منتخب ترکیبی مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی را ارائه کرده است.


پس از اعمال سیاست‌های منتخب، رفتار متغیر‌های کلیدی مدل مورد مقایسه و بررسی قرار گرفت. تصویر شماره 9 رفتار متغیر‌های مدل را تحت اعمال سیاست‌های منتخب ارائه کرده است.

همان‌طور که در تصویر شماره 9 مشاهده می‌شود با اعمال سیاست‌های ترکیبی، تعداد حریق جنگل‌ها به‌طور قابل‌توجهی از سال سوم شبیه‌سازی کاهش یافته است. همچنین مساحت آتش‌سوزی جنگل‌ها نیز تا حدود 7500 هکتار که این مقدار نیز ناشی از علل طبیعی است، کنترل شده است. بهبود مدیریت و کنترل علمی آتش‌سوزی بحران و نیز کاهش انگیزه سودجویی در مقایسه با سایر استراتژی‌ها، بهبود چشم‌گیری را ایجاد کرده است.
نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر با تمرکز بر عوامل آتش‌سوزی غیرطبیعی جنگل‌ها با منشأ انسانی شامل آتش‌سوزی عمدی و غیرعمدی در جست‌وجوی شناسایی و تحلیل سیاست‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس است. برای این منظور ابتدا مدل پویایی سیستم مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌های زاگرس شمالی با مشارکت سیاست‌گذاران منابع طبیعی استان لرستان طراحی شد. پس از اعتبارسنجی، مدل در افق 20ساله شبیه‌سازی شد و با توجه به نتایج تحلیل حساسیت مونت‌کارلو، سیاست‌های مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها مبتنی بر سه استراتژی پیشگیری از وقوع بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی، فرماندهی و مدیریت حادثه آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس و بازسازی پس از بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی شناسایی شدند و با اعمال سیاست‌های هر استراتژی به‌طور جداگانه بر روی مدل، نتایج مورد مقایسه قرار گرفت. در ادامه، منتخب ترکیبی سیاست‌ها در نظر گرفته شد و درنهایت پیشنهاد‌های کاربردی پژوهش مبنی بر سیاست‌های ترکیبی منتخب مدل پویایی سیستم با توجه به محدودیت بودجه در دسترس حدود 40 هزار میلیون ریال به شرح زیر شناسایی شد:
● تأمین تجهیزات حفاظتی جنگل‌ها با افزایش بودجه سالیانه حفاظت منابع طبیعی استان لرستان و افزایش تخصیص منابع مالی به تجهیزات حفاظتی با برآورد بودجه 4800 میلیون ریال
● متناسب‌سازی تعداد محیط‌بانان با تراکم جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی با اعمال ضریب افزایشی 1/3 نیروی متخصص مدیریت بحران آتش‌سوزی در دسترس و افزایش 5درصدی بودجه سالیانه حفاظت منابع طبیعی استان لرستان با برآورد بودجه 20 هزار میلیون ریال
● آموزش تخصصی نیرو‌های امدادی و حفاظتی جنگل‌ها و مراتع استان لرستان با در نظر گرفتن افزایش 2درصدی بودجه سالیانه حفاظت منابع طبیعی استان و افزایش تخصیص منابع مالی آموزش با برآورد بودجه 3200 میلیون ریال
● آگاهی مردم از پیامد‌های تخریب جنگل‌ها با استفاده از رسانه‌‌های محلی و ملی با برآورد بودجه 1000 میلیون ریال
● حمایت از نهاد‌های مردمی و آموزش نیرو‌های داوطلب بومی حامی جنگل‌ها و مراتع و آموزش 100 نیروی داوطلب بومی در طول 2 سال با برآورد بودجه 1000 میلیون ریال
● توسعه سیستم‌‌های اطلاع‌رسانی حادثه آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع با افزایش 3 درصدی بودجه سالیانه حفاظت منابع طبیعی استان و اعمال ضریب افزایشی طراحی سیستم‌‌های اطلاع‌رسانی عمومی و هشدار در طول 2 سال با برآورد بودجه 4000 میلیون ریال
● توسعه سیستم پشتیبان تصمیم مبتنی بر مدیریت دانش آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع با افزایش 1/5 درصدی تخصیص منابع مالی به پژوهش مدیریت بحران و طراحی سیستم فرماندهی حادثه در راستای انسجام و هماهنگی بین سازمانی در طول 2 سال با برآورد بودجه 5000 میلیون ریال
● طراحی و توسعه سیستم فرماندهی حادثه و سامان‌دهی به‌منظور هماهنگی بین سازمانی در حین حادثه در طول 2 سال با برآورد بودجه 1500 میلیون ریال
● بررسی و تحلیل ریشه‌ای علل هر حادثه آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع و افزایش 2 برابری تخصیص منابع مالی به پژوهش مدیریت بحران در راستای تحلیل علل آتش‌سوزی با برآورد بودجه 300 میلیون ریال
در این پژوهش سعی بر آن بود علاوه بر افزودن دانش موجود در زمینه سیاست‌گذاری مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل پیش‌زمینه مناسبی نیز برای تحقیقات آتی فراهم شود. پژوهشگران در مسیر اجرای پژوهش با محدودیت‌هایی مواجه شدند؛ به‌طوری که با توجه به عدم آشنایی مشارکت‌کنندگان به روش‌شناسی پویایی سیستم، پژوهشگر زمان بسیاری را برای انتقال مفاهیم به خبرگان صرف کرد. در دسترسی به داده‌ها نیز محدودیت‌هایی وجود داشت و برخی از مقادیر موردنیاز با توجه به عدم دسترسی به‌ناچار به‌صورت برآوردی و با تأیید خبرگان وارد محاسبه شد. با توجه به مدل پویایی سیستم مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع زاگرس شمالی، در تحقیقات آتی پیشنهاد می‌شود مدل با توجه به علل طبیعی آتش‌سوزی جنگل‌ها توسعه یابد و سیاست‌های جامع با توجه به روند تغییرات اقلیمی موردبررسی قرار گیرند. همچنین مدل با توجه به داده‌‌های سایر جنگل‌های در خطر آتش‌سوزی تجزیه‌وتحلیل و نتایج مورد مقایسه قرار گیرد. علاوه بر آن، با توجه به پژوهش‌‌های محدود در این زمینه، مرور سیستماتیک در حوزه مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها انجام و علاوه بر طبقه‌بندی علل و پیامد‌های آتش‌سوزی جنگل‌ها، راهکار‌های پیشنهادی مطالعات ارائه شود. با توجه به نقش سیاست‌گذاران در سطح ملی بر بودجه‌بندی و برنامه‌ریزی در سطح منطقه‌ای در پژوهش‌‌های آتی پیشنهاد می‌شود مدل پویایی سیستم با مشارکت منتخبی از سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران بر مبنای یک رویکرد مداخله سیستمی نرم توسعه یابد. همچنین با توجه به تأکید مشارکت اجتماعی در مدیریت بحران، مطالعاتی در زمینه توسعه سیستم حکمرانی حفاظت منابع طبیعی و به‌طور مشخص مدیریت بحران آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع کشور به انجام رسد و زمینه‌‌های مشارکت بخش خصوصی، جوامع محلی، سازمان‌‌های مردمی بر مبنای قانون شناسایی شود.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این پژوهش بدون استفاده از داده‌های انسانی، حیوانی یا سازمانی و با رعایت تمامی اصول اخلاق پژوهش انجام شده است.

حامی مالی
این پژوهش هیچ‌گونه کمک مالی از سازمانی‌های دولتی، خصوصی و غیرانتفاعی دریافت نکرده است.

مشارکت نویسندگان
مفهوم‌سازی، بررسی و جمع‌آوری داده: کورانی فر؛ مدل‌سازی، اعتبارسنجی، تحلیل، نگارش پیش‌نویس : صمدی فروشانی و کورانی فر؛ تحلیل، نظارت، نهایی‌سازی: احمدوند و صمدی فروشانی.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
از کلیه مشارکت‌کنندگان پژوهش در سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان لرستان و حمایت سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران (TDMMO) تشکر و سپاسگزاری می‌شود.
 

References
Abdel-Latif, A., Saad-Eldien, A., & Marzouk, M. (2023). System dynamics applications in crisis management: A literature review. Journal of Simulation, 17(6), 800-817. [DOI:10.1080/17477778.2022.2088306] 
Andrade, S. R., & Hulse, D. E. (2022). Evaluation and improvement of system-of-systems resilience in a simulation of wildfire emergency response. IEEE Systems Journal, 17(2), 1877 - 1888. [DOI:10.1109/JSYST.2022.3169125] 
Budiningsih, K., Nurfatriani, F., Salminah, M., Ulya, N. A., Nurlia, A., & Setiabudi, I. M., et al. (2022). Forest management units' performance in forest fire management implementation in central Kalimantan and South Sumatra. Forests, 13(6), 894. [DOI:10.3390/f13060894] 
Dhall, A., Dhasade, A., Nalwade, A., VK, M. R., & Kulkarni, V. (2020). A survey on systematic approaches in managing forest fires. Applied Geography, 121, 102266. [DOI:10.1016/j.apgeog.2020.102266] 
General Department of Natural Resources And Watershed Management of Lorestan Province. (2021). [Fire prevention plan in forests and pastures of Lorestan province (Persian)]. Lorestan:General Department of Natural Resources And Watershed Management of Lorestan Province. 
Hetu, S. N., Gupta, S., Vu, V. A., & Tan, G. (2018). A simulation framework for crisis management: Design and use. Simulation Modelling Practice and Theory, 85, 15-32. [DOI:10.1016/j.simpat.2018.03.001] 
Kalogiannidis, S., Chatzitheodoridis, F., Kalfas, D., Patitsa, C., & Papagrigoriou, A. (2023). Socio-psychological, economic and environmental effects of forest fires. Fire, 6(7), 280. [DOI:10.3390/fire6070280] 
Naderpour, M., Rizeei, H. M., Khakzad, N., & Pradhan, B. (2019). Forest fire induced Natech risk assessment: A survey of geospatial technologies. Reliability Engineering & System Safety, 191, 106558. [DOI:10.1016/j.ress.2019.106558] 
Natural Resources and Watershed Management Organization. (2022). [Statistics related to fires in pastures and forests in the country (Persian)]. Tehran: Natural Resources and Watershed Management Organization.
Oliveira, A. C., Botega, L. C., Saran, J. F., Silva, J. N., Melo, J. O., & Tavares, M. F., et al. (2019). Crowdsourcing, data and information fusion and situation awareness for emergency management of forest fires: The project DF100Fogo (FDWithoutFire). Computers, Environment and Urban Systems, 77, 101172. [DOI:10.1016/j.compenvurbsys.2017.08.006] 
Prasad, A., Pedlar, J., Peters, M., Matthews, S., Iverson, L., & McKenney, D., et al. (2024). Understanding climate change dynamics of tree species: Implications for future forests. In: S. G. McNulty (Ed.), Future forests: Mitigation and adaptation to climate change (pp. 151-175). Amsterdam: Elsevier. [DOI:10.1016/B978-0-323-90430-8.00002-2] 
Sondej, I., & Domisch, T. (2024). Impact of Large-Scale fire and habitat type on ant nest density and species abundance in Biebrza National Park, Poland. Forests, 15(1), 123. [DOI:10.3390/f15010123] 
Sterman, J. (2002). System dynamics: Systems thinking and modeling for a complex world. Massachusetts Institute of Technology Engineering Systems Division, 1-31. [Link]
Thom, D., & Seidl, R. (2016). Natural disturbance impacts on ecosystem services and biodiversity in temperate and boreal forests. Biological Reviews of the Cambridge Philosophical Society, 91(3), 760–781. [DOI:10.1111/brv.12193] [PMID] [PMCID] 
Tian, G., Fathollahi-Fard, A. M., Ren, Y., Li, Z., & Jiang, X. (2022). Multi-objective scheduling of priority-based rescue vehicles to extinguish forest fires using a multi-objective discrete gravitational search algorithm. Information Sciences, 608, 578-596. [DOI:10.1016/j.ins.2022.06.052] 
Tian, Y., Wu, Z., Li, M., Wang, B., & Zhang, X. (2022). Forest fire spread monitoring and vegetation dynamics detection based on multi-source remote sensing images. Remote Sensing, 14(18), 4431. [DOI:10.3390/rs14184431] 
Tietze, N., Gerhold, L., & Ibisch, P. L. (2023). Policy narratives in forest fire management. Environmental Research Letters, 18(11), 114023. [DOI:10.1088/1748-9326/acf6d2] 
Vigna, I., Besana, A., Comino, E., & Pezzoli, A. (2021). Application of the socio-ecological system framework to forest fire risk management: A systematic literature review. Sustainability, 13(4), 2121. [DOI:10.3390/su13042121] 
Zamarreño-Aramendia, G., Cristòfol, F. J., de-San-Eugenio-Vela, J., & Ginesta, X. (2020). Social-media analysis for disaster prevention: Forest Fire in Artenara and Valleseco, Canary Islands. Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, 6(4), 169. [DOI:10.3390/joitmc6040169]