آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 13، شماره 3 - ( پاییز 1402 )
جلد 13 شماره 3 صفحات 407-392 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Arjmandi P, Torabi S O, Vaseghi R. Negative Consequences of High Voltage Power Transmission Lines in Residential Areas and Recommendations for Their Mitigation. Disaster Prev. Manag. Know. 2023; 13 (3) :392-407
URL: http://dpmk.ir/article-1-604-fa.html
URL: http://dpmk.ir/article-1-604-fa.html
ارجمندی پانته آ، ترابی سید اویس، واثقی رسول. ارزیابی پیامدهای منفی سامانه برق فشارقوی در مناطق مسکونی و ارائه راهکارهای کاهش آسیب. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. 1402; 13 (3) :392-407
1- اندیشکده زیست‌پذیری شهری، تهران، ایران.
متن کامل [PDF 8152 kb]
(460 دریافت)
| چکیده (HTML) (2272 مشاهده)
References
Akbari Gorgani, A. (2020). [Electrical industry structures and equipment (Persian)]. Tehran: Niro Research Institute Publications.
Algohari, S. (2018). Risk reduction for people living near and under high voltage power line in urban areas in Egypt: The need for new preventive measures. Global Journal of Engineering Science and Research Management, 3(12), 17-26. [Link]
Balaji, A. (2015). Effect of high voltage transmission lines on human health, plant life and animal activity. International Research Journal of Engineering and Technology, 2(3), 441-446. [Link]
Djalel Dib, M. M. (2014). Stady of the influence high-voltage power line on environment and human health (case study: The electromagnetic pollution in Tebessa city). Journal of Electrical and Electronic Engineering, 2(1), 1-8. [DOI:10.11648/j.jeee.20140201.11]
Biasotto, L. D., & Kindel, A. (2018). Power lines and impacts on biodiversity: A systematic review. Environmental Impact Assessment Review, 71, 110-119. [DOI:10.1016/j.eiar.2018.04.010]
Ghorbani, F., Eshaghi, M., Deghanpour, T., & Karami, Z. (2011). [Investigating electric and magnetic fields with infinitely low frequencies in Hamedan high voltage substations and its effects on workers (Persian)]. Iranian Journal of Medical Physics, 8(3), 61-71. [Link]
Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks. (2015). Potential health effects of exposure to electromagnetic field. Brussels: European Commission.
Stam, R. (2018). Comparison of the international policies on electromagnetic field. Bilthoven: National Institute for Public Health and the Environment. [Link]
Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks (SCENIHR). (2015). Potential health effects of exposure to electromagnetic fields. Brussels: Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks. [Link]
WHO. (1984). Extremely low frequency fields. Geneva: WHO. [Link]
Barnes, F., & Freeman, J. E. R. (2022). Some thoughts on the possible health effects of electric and magnetic fields and exposure guidelines. Frontiers in Public Health, 10, 994758. [DOI:10.3389/fpubh.2022.994758] [PMID]
Sahu, M., Behera, Sh., & Chattopadhyay, B. (2021). The influence of electromagnetic field pollution on human health: A systematic review. Siriraj Medical Journal, 73(7), 485–492. [DOI:10.33192/Smj.2021.63]
متن کامل: (641 مشاهده)
مقدمه
با رشد صنعتی شدن و نیاز روزافزون به انرژی، خطوط انتقال نیرو اهمیت بسزایی یافته‌اند. چرا‌که انتقال نیرو توسط جریان برق از به‌صرفه‌ترین و امن‌ترین روش‌های انتقال انرژی است. با‌این‌‌وجود قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ناشی از خطوط انتقال نیرو می‌تواند پیامدهای گوناگونی بر تنوع زیستی بگذارد و سلامت شهروندان را تهدید کند (لاریسا د، بیاسوتو، 2018).
با گسترش محدوده شهرها و مناطق مسکونی برخی از زیرساخت‌های تولید و انتقال نیروی برق نظیر نیروگاه‌ها و خطوط فشارقوی وارد محدوده شهری شده‌اند و این مسئله میزان قرارگیری شهروندان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ناشی از خطوط فشارقوی برق را افزایش داده است. این مسئله موجب شده تا بسیاری از کشورها و نهادهای بین‌المللی استانداردهایی را برای میزان مجاز قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های مختلف تدوین کنند و همچنین برای کاهش آسیب‌های ناشی از خطوط فشارقوی بر سلامت انسان، قوانین و دستورالعمل‌هایی را به‌کارگیرند.
باتوجهبه نبود قوانین و دستورالعمل‌های مشخص درزمینه میزان قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در ایران، بر آن شدیم تا با بررسی مسئله، راهکارهایی را جهت کاهش خطرات ناشی از قرارگیری شهروندان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ارائه کنیم.
سیستم برق شهری دارای 3 مرحله تولید، انتقال و توزیع است. واحد تولید شامل نیروگاه‌هاست که وظیفه تولید انرژی الکتریکی را به روش‌های مختلف برعهده دارند و شامل انواع مختلفی همچون نیروگاه‌های گازی، بخار، سیکل ترکیبی، بادی، برق آبی و غیره است. سیستم انتقال نیرو، انرژی الکتریکی را از یک نقطه به نقطه دیگر انتقال می‌دهد. شبکه انتقال و توزیع نیرو درواقع مجموعه‌ای است که از تولید برق در نیروگاه‌ها شروع می‌شود و به مصرف‌کننده خانگی یا صنعتی منتهی می‌شود (تصویر شماره 1). در سیستم انتقال نیرو، خطوط هوایی با جریان متناوب، جریانِ 3 فاز را منتقل می‌کنند. ولتاژ هر خط، به سیستمِ شبکه‌ای بستگی دارد که خط متعلق به آن است. ولتاژ خطوط انتقال در این خطوط از 230 کیلوولت تا 400 کیلوولت متغیر است. خطوط فوقِ توزیع ولتاژی را که از سیستم خطوط انتقال اصلی کاهش یافته است، منتقل می‌کنند. ولتاژ این خطوط 63 کیلوولت یا 132کیلوولت است و نیروی برق را به پست‌های توزیع منطقه‌ای منتقل می کند. شبکه توزیع از پست‌های توزیع شروع می‌شود و شامل خطوط، تیرهای برق، ترانسفورماتور و دیگر تجهیزات لازم برای تحویل نیروی برق به مشتری در ولتاژ موردنیاز است؛ به‌عبارت‌دیگر، سیستم توزیع، شامل تمام امکانات و تجهیزاتی است که رابط بین سیستم فوق توزیع و مصرف کننده است (گرکانی, 1399).
میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در اطراف خطوط انتقال برق وجود دارند. برای به وجود آمدن میدان الکتریکی، نیاز به بارهای مثبت و منفی است. درواقع میدان الکتریکی در اثر نیرویی که این دو بار به هم وارد می‌کنند، به وجود می‌آید. واحد اندازه‌گیری آن ولت بر متر یا کیلوولت بر متر است. شدت میدان الکتریکی با فاصله از منبع کاهش پیدا کرده تا حدی که در فاصله 40 متری در حدود 50 درصد کاهش یافته و در مسافت 200 متر به صفر می‌رسد (دی جالل دیب، 2014).
میدان مغناطیسی به زبان ساده در اثر حرکت بارهای الکتریکی به وجود می‌آید. مقدار میدان مغناطیسی در یک خط می‌تواند بسیار متفاوت باشد و به مقدار برق مصرفی بسیار وابسته است. واحد اندازه‌گیری آن در سیستم اندازه‌گیری استاندارد تسلا است. شدت میدان مغناطیسی نیز با افزایش فاصله از منبع کاهش می‌یابد. به‌طوری‌که در فاصله 40 متری بیش از 50 درصد کاهش یافته و مطابق با تصویر شماره 2 در مسافت 120 متری به صفر می‌رسد (دی جالل دیب، 2014).
میدانهای الکترومغناطیسی EMF براساس رنج فرکانس، شامل میدانهای با فرکانس فوق‌العاده پایین و میدانهای با فرکانس خیلی پایین هستند. میدانهای با فرکانس فوق‌العاده پایین رنج فرکانس‌های بین ۳ تا ۳۰۰ هرتز و میدانهای با فرکانس خیلی پایین رنج فرکانس 3 تا 30 کیلوهرتز را در‌بر می‌گیرند. اثرات میدانهای الکترومغناطیسی در فرکانس پایین با اثرات این میدان‌ها در فرکانس بالا متفاوت است، زیرا ولتاژ و جریان موجود در فرکانس پایین بیشتر است و این در شرایطی است که موجودات زنده آزادانه و بدون محافظ در معرض آن‌ها قرار دارند (قربانی شهن و همکاران، 1390).
قرارگیری در معرض میدان الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های پایینِ ساطع‌شده از خطوط انتقال برق منجر به القای جریان در بدن انسان می‌شود و بدن انسان همانند یک رسانای خوب در مقابل آن عمل می‌کند. میدان الکتریکی واردشده به بدن چندین برابر کوچک‌تر از میدان الکتریکی خارجی عمل می‌کند. بارهای غیریکسان بر روی سطح بدن به‌صورت جریان عمودی القا می‌شوند. میدان الکتریکی در بدن به‌طور ویژه‌ای به تماس بدن با سطح رسانای زمین مرتبط است. هرچه بدن از زمین فاصله داشته باشد، میدان الکتریکی وارده به آن کمتر خواهد شد. در میدان مغناطیسی، میزان نفوذپذیری بافت، مشابه با هواست؛ درنتیجه میدان موجود در بافت‌ها مشابه میدان خارجی است. واکنش اصلی در میدان مغناطیسی، القای میدان الکتریکی فارادی و ارتباط آن با چگالی جریان در بافت‌های رساناست. (بلاجی، 2015).
به‌طور‌کلی میدانهای الکتریکی و مغناطیسی پیامدهای متفاوتی را برای سلامتی انسان ها ایجاد می‌کنند که شامل این موارد هستند (سازمان جهانی بهداشت، 2007): اثر بر نورون‌های عصبی؛ اثر بر سیستم عصبی غدد درون‌ریز؛ اختلالات عصبی؛ ایمونولوژی؛ تأثیر بر باروری و تولید مثل و سرطان.
در طی سال‌ها مطالعه و تحقیق پیرامون ریسک احتمالی میدانهای با فرکانس بسیار پایین اطلاعات و یافته‌های ارزشمندی در این خصوص به دست آمده است؛ اما با وجود این، همچنان تردیدهای موجود در ارتباط با این اثرگذاری به قوت خود باقی است. اثرات حاد شناسایی‌شده بر سیستم اعصاب، اساس ایجاد دستورالعمل‌های بین‌المللی به منظور رعایت حریم برای حفظ سلامت انسان بوده است. مطالعات اپیدمیولوژیک درزمینه اثرات طولانی‌مدت قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکترومغناطیس شواهدی مبتنی بر ارتباط آن با سرطان خون کودکان به دست می‌دهد، اما این شواهد برای معرفی میدانهای با فرکانس بسیار پایین به‌عنوان عامل بیماری کافی نیستند. شواهد موجود برای سایر بیماری‌ها ازجمله سرطان، افسردگی، خودکشی و غیره به‌مراتب کمتر از سرطان خون در کودکان است (کمیته علمی خطرات بهداشتی نوظهور و تازه شناسایی‌شده، 2015).
باتوجهبه فقدان داده‌های قطعی مبنی بر اثرات طولانی‌مدت مضر بر سلامت، سیاست‌گذاران با طیف وسیعی از اقدامات و تصمیمات برای حفاظت از سلامت عمومی مواجه هستند؛ تصمیماتی که به عوامل گوناگونی همچون ارزیابی داده‌های علمی، بهداشت عمومی منطقه‌ای و میزان نگرانی و فشار گروداران مختلف بستگی دارند.
در خصوص در معرض میدانهای الکترومغناطیسی بودن شهروندان و موضوع سلامت آن‌ها، تاکنون هیچ نوع سند حقوقی و قانونی در ایران تدوین نشده است. بررسی‌های نشان می‌دهند در کشورهای توسعه‌یافته و همچنین مدرن، سازمان‌های متولی بهداشت و سلامت عمومی در این امر ورود کرده و در خصوص شرایط سلامت شهروندان در برابر پیامدهای دنیای مدرن، مانند میدانهای الکترومغناطیسی با بررسی ریسک موضوع نسبت به تدوین قوانین و دستورالعمل‌های لازم اقدام کرده‌اند. (سازمان جهانی بهداشت، 2007). باتوجهبه آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی بر سلامت انسان، لازم است تا محدودیت‌های مواجهه در قالب قانون‌گذاری به منظور حفاظت از بهداشت عمومی برای گروه‌های مختلف شهروندی ایجاد شود (بارنس، 2022).
تنها سند قانونی در ارتباط با خطوط برق مربوط به متولی تأمین و توزیع برق ایران و در راستای حفظ کارآمدی سامانه در دوره بهره‌برداری تنظیم شده است. این سند مصوبه هیئت دولت در جلسه هیئت وزیران مورخ 1394/1/30 است که به استناد تبصره 2 ماده 18 قانون سازمان برق ایران مصوب ۱۳۴۶، حریم خطوط هوایی انتقال و توزیع نیروی برق را به شرحی که در ادامه آمده اعلام کرده است. قوانین موجود در این زمینه نیز در جدول شماره 1 آورده شده است. قوانین مرتبط با حرایم خطوط برق در ادامه آورده شده‌اند: حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 63 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 8 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 132 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 9 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 230 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 9/11 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 400 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 14 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 765 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 25 متر است.
حرایم تعیین‌شده برای خطوط انتقال برق فشارقوی مرتبط با حوزه سلامت نیستند و تنها برای سرویس‌دهی و حفظ کارایی سامانه در طول دوره بهره‌برداری وضع شده‌اند. درواقع در ایران هیچ‌گونه حریم و استانداردی مبنی بر جلوگیری از آسیب‌های ناشی از میدانهای EMF بر انسان وجود ندارد. همچنین در بررسی‌های متعدد مشخص شد حریم خطوط فشارقوی در اسناد بالادستی به‌طور مشخص دیده نشده است و به‌طور مثال تنها در طرح تفصیلی منطقه 5 شهرداری تهران این‌گونه بیان شده است: «در مناطقی که حرایم برق خطوط فشارقوی وجود دارد مسیر سبز ایجاد خواهد شد». باتوجهبه آنکه طرح تفصیلی شهرها جزو اسناد بالادستی موردتوجه در برنامه‌های توسعه و به‌عنوان مرجع برای ارگان‌هایی همچون شهرداری است، لزوم توجه به این مهم دیده می‌شود.
در برخی قوانین موجود لزوم حفاظت از سلامت شهروندی و بهداشت محیطی مورد توجه قرار گرفته‌اند. برای مثال براساس آیین‌نامه بهداشت محیط مصوب 1375/4/24 هیئت وزیران در ماده 2 این‌گونه بیان شده است که هر اقدامی که تهدیدی برای بهداشت عمومی شناخته شود، ممنوع است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است پس از تشخیص هر مورد از موادی که در حیطه وظایف وزارت است، رأساً اقدام قانونی معمول و در سایر موارد موضوع را به مراجع ذی‌ربط جهت انجام اقدام قانونی، فوری اعلام کند. یا در ماده 688 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375/3/2 برای عاملین هر اقدامی که تهدید علیه بهداشت عمومی شناخته شود مجازات در نظر گرفته شده است. براساس تبصره 1 این قانون تشخیص اینکه آیا اقدامات تهدید علیه بهداشت عمومی هستند برعهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان دامپزشکی قرار داده شده است.
با بررسی قوانین موجود در سایر دنیا مشخص شد که بیشتر کشورها به طبع استانداردهای بین‌المللی همچون کمیسیون بین‌المللی حفاظت در برابر تشعشعات غیر یونیزاسیون و مؤسسه مهندسان برق و الکترونیک، حدودی را به‌عنوان مقدار مواجهه استاندارد در نظر می‌گیرند. می‌توان از آیین‌نامه و سایر قوانین بین‌المللی که ذیلاً به آن‌ها اشاره می‌شود به‌عنوان بستری برای توسعه قوانین در جهت کاهش آسیب‌های سلامتی ناشی از دکل‌های برق فشارقوی در محدوده مناطق مسکونی بهره‌مند شد.
سیاست‌ها و قوانین در سایر نقاط دنیا بسیار متفاوت‌اند. در برخی از کشورها سیاست‌ها جزو قوانین به شمار می‌روند و درنتیجه رعایت آن‌ها الزام‌آور است و در برخی دیگر این سیاست‌ها تنها به‌صورت توصیه است. این قوانین و توصیه‌ها به 2 صورت وجود دارند؛ یکی قوانین برای ساخت‌وسازهای جدید که ملزم به محدود نگه داشتن مقدار مواجهه براساس حفظ فواصل است و دیگری رعایت استانداردهای مواجهه هستند که برای آن‌ها غالباً از نهادهای بین‌المللی همچون کمیسیون بین المللی حفاظت در برابر تشعشعات غیر‌یونیزاسیون و مؤسسه مهندسان برق و الکترونیک به‌عنوان مرجع استفاده می‌شود. استانداردهای معرفی‌شده توسط این نهادها متفاوت‌اند. در جدول شماره 2 به برخی از این سیاست‌ها در کشورهای مختلف اشاره شده است (سازمان جهانی بهداشت، 2007).
روش
در این پژوهش چابک، ابتدا با مطالعات کتابخانه‌ای به تشخیص چیستی مسئله باتوجهبه ادبیات بین‌المللی پیامدهای منفی محتمل بر سلامت انسانِ در معرض میدانهای الکترومغناطیسی پرداخته شد. سپس به‌عنوان نمونه موردی، بازرسی و مشاهده محله‌های شهر تهران که میزبان سامانه‌های برق فشارقوی هستند انجام شد تا ابعاد در معرض بودن در شهرهای ایران تشخیص داده شود. به منظور ارزیابی کیفی و کمی موضوع، میزان آگاهی و رفتار اجتماعی شهروندان از موضوع میدانهای الکترومغناطیسی ناشی از سامانه انتقال برق فشارقوی و پیامدهای منفی آن سنجیده شد. همچنین میدانهای الکترو مغناطیس، در محله‌های مختلف شهر تهران، مانند نیروگاه برق آلستوم و سامانه انتقال برق فشارقوی در محله ستارخان، نیروگاه برق والفجر و سامانه انتقال برق فشارقوی در شهرک والفجر و شیخ بهایی، نیروگاه کن و سامانه انتقال برق فشارقوی در محله جنت آباد، سامانه انتقال برق فشارقوی در محله فرحزاد و همچنین نیروگاه بعثت و سامانه انتقال برق فشارقوی در محله خزانه مورد مشاهده و بازرسی میدانی قرارگرفتند.
انجام مصاحبه با شهروندان که در بین گروداران در گروه اصلی‌ترین ذی‌نفعان موضوع قرار می‌گیرند، تنها به‌منظور تشخیص رفتار اجتماعی شهروندان در مواجهه با این پدیده انجام شد. جهت انجام مصاحبه از بین شهروندان، 10 نفر از افرادی با محدوده سنی 30 تا 60 سال که قرارگیری در معرض میدانهای الکترومغناطیس برای آن‌ها بیش از 10 ساعت در شبانه‌روز بود انتخاب شدند.
به‌منظور ارزیابی کمی موضوع، آزمایش میدانی انجام شد. انتخاب نقاط جهت سنجش میزان انتشار میدانهای الکترومغناطیس براساس میزان فاصله از خطوط برق فشارقوی و نوع کاربری زمین بوده است. 8 نقطه با فاصله کمتر از 40 متر نسبت به هادی‌های جریان برق در نظر گرفته شدند. انتخاب نوع کاربری‌ها براساس مواردی که دارای بیشترین احتمال حضور کودکان هستند صورت گرفته است. کاربری‌ها انتخاب‌شده شامل منازل مسکونی، پارک بازی کودکان، محوطه‌های ورزشی و مدرسه بودند. جهت سنجش میدان مغناطیسی و میدان الکتریکی از دستگاه سنجش میدانهای الکترومغناطیس ساخت کشور سوئد استفاده شد. همچنین آزمایشگاه جریان قوی الکتریکی دانشکده فنی دانشگاه تهران نیز در این زمینه همکاری کرد (تصویر شماره 3).
سپس به منظور برون‌رفت و ارائه راهکار اقدام به تدوین برنامه راهبردی شده است. تهیه و تدوین راهبردها جزئی از چرخه برنامه‌ریزی و تغییرات استراتژیک است که با بیان چشم‌انداز و اهداف آغاز شده و در انتها به راهبردها و سیاست‌ها می‌انجامد. پس از تعیین راهبردها به‌منظور پیاده‌سازی آن‌ها نیاز به برنامه عملیاتی است. جهت تدوین برنامه برای کاهش ریسک قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی بر سلامت انسان از الگوی پیشنهادی سازمان مدیریت بحران فدرال استفاده شده است. سعی شده تا باتوجهبه چشم انداز، اهداف فرعی و مشخص ، اقدام‌های مورد نیاز برای دستیابی به هدف‌های تعریف‌شده ارائه شوند.
یافته‌ها
نتایج مصاحبه با شهروندان نشان دادند غالب افراد تا حدودی از آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدان الکتریکی و مغناطیسی شنیده‌اند، اما اطلاعات اندکی در این خصوص دارند و آگاهی کافی و حساسیت نسبت به موضوع در بین افراد وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر طبق ارزیابی کیفی موضوع، مشخص شد بحث پیامدهای منفی احتمالی بر سلامت، جزو دغدغه‌های ساکنین مجاور سامانه برق فشارقوی نیست. در تحلیل چرایی مسئله عدم حساسیت ساکنین نسبت به پیامدهای منفی احتمالی بر سلامت، این فرضیه توسط تیم پژوهش مدنظر قرار گرفت که «عدم تولید محتوای تخصصی توسط متولیان بهداشت و سلامت کشور طی نیم‌قرن گذشته، عدم تدوین معیار و شاخص برای پیامدهای احتمالی مظاهر مدرنیته (در این مقاله خطوط برق فشار قوی) و درنتیجه عدم امکان ارزیابی ریسک ناشی از آن در برابر سایر تهدیدها، باعث بی‌توجهی و ناآگاهی جامعه و همچنین غفلت حکمران نسبت به تولی‌گری موضوع شده است». بنابراین برای برون‌رفت، تصمیم به انجام آزمایش‌های میدانی گرفته شد تا گام اول برای تولید محتوای تخصصی و حرکت به سمت نظریه‌های لازم برداشته شود.
از میان محله‌های یادشده در شهر تهران، مقادیر میدانهای الکترومغناطیس ناشی از نیروگاه بعثت و خطوط انتقال برق فشارقوی در محله خزانه اندازه‌گیری شدند. محدوده مورد‌نظر در حدود 2 کیلومتر از ضلع جنوب نیروگاه بعثت به سمت جنوب در نظر گرفته شد (تصویر شماره 4).
موقعیت نقاط انتخابی به‌منظور پایش میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در تصویر شماره 5 نمایش داده شده‌اند. انتخاب نقاط براساس نوع کاربری‌های متفاوت موجود در محدوده بوده است.
مطابق سنجش‌های انجام‌گرفته، مقادیر میدان در فضاهای بسته به دلیل وجود دیوارها و ساختمان که همچون عایق در برابر میدانهای الکتریکی و مغناطیسی عمل کرده کمتر از استانداردهای اعلام‌شده بین‌المللی است (جدول شماره 3) و درنتیجه مقادیر سنجش شده بی‌خطر است. نظام وابسته به سازه فولادی یا بتن آرمه در ساختمان‌های ایران، نقش قفس فارادی را در این ساختمان‌ها ایفا کرده و عامل محصورکنندگی در کاهش قابل‌توجه تشعشعات میدانهای الکترومغناطیسی است.
همان‌طور که در (تصویر شماره 4) مشخص است در اکثر نقاط میزان میدان سنجش‌شده در فضاهای باز اطراف خطوط برق بالاتر از استاندارد اعلام‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی است که این امر به افزایش ریسک خطر قرارگیری در معرض ابتلا به سرطان خون به‌ویژه برای کودکان منجر است. این در حالی است که فضای بازی کودکان یا دورهم‌نشینی خانواده‌ها زیر خطوط برق فشارقوی طی سالهای متمادی گذشته در این مناطق رایج و مرسوم شده و میزان در معرض بودن را افزایش داده است.
طبق اطلاعات دریافتی از شهرداری منطقه 19 تهران (منطقه‌ای که نیروگاه بعثت در آن واقع شده است)، تعداد نفرات استفاده‌کننده از تأسیسات ورزشی موجود در زیر خطوط برق فشارقوی نزدیک نیروگاه در حدود 3300 نفر اعلام شده است که به‌طور مستقیم در معرض آسیب‌های احتمالی ناشی از خطوط انتقال برق قرار می‌گیرند. تعداد واحدهای مسکونی در محدوده اطراف خطوط فشارقوی 1108 واحد اعلام شده است که باتوجهبه سنجش انجام‌شده با خطر مواجه نیستند.
همان‌گونه که بیان شد، بیشتر شهروندان از آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدان الکتریکی و مغناطیسی، آگاهی کافی و حساسیت لازم به آن را ندارند. بنابراین به ظرفیت‌سازی و آگاهی‌رسانی بیشتر در این خصوص به‌منظور افزایش مطالبه‌گری نیاز است.
بحث
طبق بررسی پژوهش‌های صورت‌گرفته، یافته‌ها حاکی از وجود اثرات متفاوت EMF بر سلامت انسان ازجمله اثر بر سیستم عصبی، تولید‌مثل، سیستم عروقی و گردش خون و از همه مهم‌تر سرطان است (ساهو، 2021). درنتیجه مدیریت آسیب‌های ناشی از خطوط برق فشارقوی نیازمند اتخاذ رویکردها و رویه‌های گوناگون است که شامل سیاست‌گذاری، ظرفیت‌سازی اجتماعی و راهکارهای فنی است (الگوهری، 2018؛ سازمان جهانی بهداشت، 2007). باتوجهبه آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی، لازم است تا محدودیت‌های مواجهه در قالب قانون‌گذاری به‌منظور حفاظت از بهداشت عمومی برای گروه‌های مختلف شهروندی ایجاد شود (بارنس، 2022). متولی بهداشت و سلامت در ایران تاکنون به مقوله آسیب‌های ناشی از مواجهه میدانهای الکترومغناطیس نپرداخته و این موضوع باعث ایجاد خلأ قانونی و ضوابط لازم برای کاهش ریسک سلامت شهروندان در مواجهه با میدانهای الکترومغناطیسی موجود در سطح شهرها شده است. این بی‌توجهی، میزان ریسک تهدید سلامت شهروندان در محیط‌های باز و عمومی، مانند فضاهای سبز و فضاهای بازی نزدیک و زیر سامانه‌های انتقال برق فشارقوی را افزیش داده است. با‌وجود‌این سازه خاص ساختمان‌های متداول در کشور، به‌صورت غیرمستقیم با محصور کردن ساکنین، میزان ریسک در معرض بودن آنان در برابر میدانهای الکترومغناطیسِ خارج از ساختمان‌ها را کاهش داده است.
نتیجه‌گیری
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، تنها سند قانونی در ارتباط با حرایم خطوط هوایی انتقال و توزیع نیرو، «قانون سازمان برق ایران» مصوب سال 1346 است که در تبصره 2 ماده 18، تعیین حرایم خطوط برق را با پیشنهاد وزارت نیرو به هیئت وزیران محول کرده است. در قانون موجود و آخرین مصوبه هیئت وزیران مورخ سال 1394 برای تعیین حرایم هیچ اشاره‌ای به تشعشعات میدانهای الکتریکی و مغناطیسی نشده و وزارت بهداشت به‌عنوان متولی سلامت شهروندان هیچ نقشی در تعیین این حرایم نداشته است. باتوجهبه اینکه هیچ قانونی در ارتباط با تشعشعات میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در حوزه سلامت وجود ندارد، پیشنهاد می‌شود لایحه‌ای با عنوان «کاهش آسیب‌های ناشی از میدانهای الکتریکی و مغناطیسی»، جهت اعمال در قوانین بالادستی به مجلس شورای اسلامی ارائه شود. پیش‌نویس لایحه پیشنهادی در ادامه آورده شده است.
ماده 1. تعاریف
در این بخش نیاز است تا تعاریف اصطلاحات و واژه‌ها بیان شوند. در ادامه به برخی از آن‌ها به عنوان نمونه اشاره شده است:
میدان الکتریکی: برای به وجود آمدن میدان الکتریکی، نیاز به بارهای مثبت و منفی است. درواقع میدان الکتریکی در اثر نیرویی که این دو بار به هم وارد می‌کنند به وجود می‌آید. واحد اندازه‌گیری آن ولت بر متر (V/m) یا کیلوولت بر متر (KV/m) است.
میدان مغناطیسی: میدان مغناطیسی به زبان ساده بر اثر حرکت بارهای الکتریکی به وجود می‌آید. واحد اندازه‌گیری آن در سیستم اندازه‌گیری استاندارد تسلا است.
فرکانس میدان: تعداد نوسان یا تغییر جهت میدان در واحد ثانیه را فرکانس میدان می‌نامند.
ماده 2
«وزارت نیرو» و «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» موظف‌اند نقشه پهنه‌بندی شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های مختلف را در محدوده‌های مسکونی تدوین کنند.
ماده 3
وزارت بهداشت موظف است استاندارد مدت‌زمان قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در شدت و فرکانس‌های مختلف را تدوین و باتوجهبه یافته‌های جدید علمی به‌روزرسانی کند.
ماده 3-1
وزارت بهداشت موظف است شدت مجاز میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های مختلف را برای کاربری‌های مختلف (محیط کاری، مسکونی، فرهنگی و ورزشی، آموزشی و بهداشتی، مراکز مرتبط با کودکان و غیره) تعیین و باتوجهبه یافته‌های جدید علمی به‌روزرسانی کند.
ماده 4
شهرداری‌ها موظف‌اند بر‌مبنای نقشه پهنه‌بندی شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی، نوع کاربری محدوده‌های شهری را در طرح جامع و تفصیلی شهرها به‌روزرسانی کنند.
ماده 4-1
شهرداری‌ها موظف‌اند بر‌مبنای نقشه شدت میدان و کاربری‌های موجود، نقشه خطر را تهیه کنند.
ماده 5
«وزارت نیرو» و «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» موظف‌اند در مناطقی که شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ساطع‌شده از خطوط نیرو و تجهیزات مخابراتی بالاتر از استاندارد تعیین‌شده توسط وزارت بهداشت است، شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی را تا رسیدن به حد استاندارد کاهش دهند. با به‌کارگیری روش سازمان مدیریت بحران فدرال، در جدول شماره 4 سعی شده برای برون‌رفت از مسئله برنامه راهبردی ارائه شود.
برای اجرای استانداردها و به‌کارگیری آن‌ها در اسناد فرادستی تحقق گام‌هایی مطابق جدول شماره 5 توسط گروداران شناسایی، پیش‌بینی شده است.
نتایج این پژوهش چابک، گامی کوچک به‌منظور تولید محتوای تخصصی در مواجهه با سامانه انتقال برق به‌عنوان یکی از مظاهر مدرنیزاسیون است. مدرنیزاسیون در کنار تسهیلاتی که برای زندگی ایجاد کرده، ملاحظاتی را نیز به همراه دارد که شناخت کامل آن‌ها لازمه دستیابی به زیست‌پذیری است. بنابراین پیشنهاد می‌شود در آینده در قالب تیم‌های چندرشته‌ای نسبت به ادامه کنکاش در یافته‌های این پژوهش، به‌ویژه تحقق برنامه پیش‌بینی‌شده برای گروداران (جدول شماره 6) اقدام شود. تدبیر اعتبارات لازم در برنامه‌های توسعه کشور در بخش بهداشت و سلامت به‌منظور کمی‌سازی شناخت ابعاد موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است. باتوجهبه ظهور و سرعت بالای توسعه دنیای مجازی در کنار سرعت بالای مظاهر فناوری که به کمک سهل شدن زندگی می‌آیند، خردمندانه است که در تولید اطلاعات و بانک داده غنی در خصوص تشخیص مظاهر نوپدیدها درزمینه کیفیت زندگی، دولت اهتمام ویژه‌ای کند.
ملاحظات اخلاقی
حامی مالی
این مقاله برگرفته از نتایج پژوهشی است که با حمایت مالی و سفارش مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران انجام گرفته است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم سازی، روش‌شناسی، اعتبار‌سنجی، تحلیل، تحقیق و بررسی، منابع: تمام نویسندگان، نگارش پیش‌نویس، بصری‌سازی: پانته‌آ ارجمندی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته، نظارت، مدیریت پروژه، تأمین مالی: سید اویس ترابی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسنگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از حمایت مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران به‌ویژه خانم دکتر مریم ابهری مدیر گروه مطالعات کاربردی مناطق برای فراهم آوردن امکان انجام این پژوهش تشکر می‌شود. همچنین لازم است تا از معاونت برنامه‌ریزی شهرداری منطقه 16 و همکاری آزمایشگاه برق قدرت دانشگاه تهران، به‌ویژه آقای دکتر امیرعباس شایگانی اکمل در نظارت علمی بر روند تشخیص مسئله قدردانی شود. لازم است از آقای دکتر سید هادی حسینی، عضو هیئت علمی گروه برق دانشگاه زنجان در ارائه راهنمایی‌های ارزنده تخصصی در روند تشخیص مسئله سپاس‌گزاری شود.
با رشد صنعتی شدن و نیاز روزافزون به انرژی، خطوط انتقال نیرو اهمیت بسزایی یافته‌اند. چرا‌که انتقال نیرو توسط جریان برق از به‌صرفه‌ترین و امن‌ترین روش‌های انتقال انرژی است. با‌این‌‌وجود قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ناشی از خطوط انتقال نیرو می‌تواند پیامدهای گوناگونی بر تنوع زیستی بگذارد و سلامت شهروندان را تهدید کند (لاریسا د، بیاسوتو، 2018).
با گسترش محدوده شهرها و مناطق مسکونی برخی از زیرساخت‌های تولید و انتقال نیروی برق نظیر نیروگاه‌ها و خطوط فشارقوی وارد محدوده شهری شده‌اند و این مسئله میزان قرارگیری شهروندان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ناشی از خطوط فشارقوی برق را افزایش داده است. این مسئله موجب شده تا بسیاری از کشورها و نهادهای بین‌المللی استانداردهایی را برای میزان مجاز قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های مختلف تدوین کنند و همچنین برای کاهش آسیب‌های ناشی از خطوط فشارقوی بر سلامت انسان، قوانین و دستورالعمل‌هایی را به‌کارگیرند.
باتوجهبه نبود قوانین و دستورالعمل‌های مشخص درزمینه میزان قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در ایران، بر آن شدیم تا با بررسی مسئله، راهکارهایی را جهت کاهش خطرات ناشی از قرارگیری شهروندان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ارائه کنیم.
سیستم برق شهری دارای 3 مرحله تولید، انتقال و توزیع است. واحد تولید شامل نیروگاه‌هاست که وظیفه تولید انرژی الکتریکی را به روش‌های مختلف برعهده دارند و شامل انواع مختلفی همچون نیروگاه‌های گازی، بخار، سیکل ترکیبی، بادی، برق آبی و غیره است. سیستم انتقال نیرو، انرژی الکتریکی را از یک نقطه به نقطه دیگر انتقال می‌دهد. شبکه انتقال و توزیع نیرو درواقع مجموعه‌ای است که از تولید برق در نیروگاه‌ها شروع می‌شود و به مصرف‌کننده خانگی یا صنعتی منتهی می‌شود (تصویر شماره 1). در سیستم انتقال نیرو، خطوط هوایی با جریان متناوب، جریانِ 3 فاز را منتقل می‌کنند. ولتاژ هر خط، به سیستمِ شبکه‌ای بستگی دارد که خط متعلق به آن است. ولتاژ خطوط انتقال در این خطوط از 230 کیلوولت تا 400 کیلوولت متغیر است. خطوط فوقِ توزیع ولتاژی را که از سیستم خطوط انتقال اصلی کاهش یافته است، منتقل می‌کنند. ولتاژ این خطوط 63 کیلوولت یا 132کیلوولت است و نیروی برق را به پست‌های توزیع منطقه‌ای منتقل می کند. شبکه توزیع از پست‌های توزیع شروع می‌شود و شامل خطوط، تیرهای برق، ترانسفورماتور و دیگر تجهیزات لازم برای تحویل نیروی برق به مشتری در ولتاژ موردنیاز است؛ به‌عبارت‌دیگر، سیستم توزیع، شامل تمام امکانات و تجهیزاتی است که رابط بین سیستم فوق توزیع و مصرف کننده است (گرکانی, 1399).
میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در اطراف خطوط انتقال برق وجود دارند. برای به وجود آمدن میدان الکتریکی، نیاز به بارهای مثبت و منفی است. درواقع میدان الکتریکی در اثر نیرویی که این دو بار به هم وارد می‌کنند، به وجود می‌آید. واحد اندازه‌گیری آن ولت بر متر یا کیلوولت بر متر است. شدت میدان الکتریکی با فاصله از منبع کاهش پیدا کرده تا حدی که در فاصله 40 متری در حدود 50 درصد کاهش یافته و در مسافت 200 متر به صفر می‌رسد (دی جالل دیب، 2014).
میدان مغناطیسی به زبان ساده در اثر حرکت بارهای الکتریکی به وجود می‌آید. مقدار میدان مغناطیسی در یک خط می‌تواند بسیار متفاوت باشد و به مقدار برق مصرفی بسیار وابسته است. واحد اندازه‌گیری آن در سیستم اندازه‌گیری استاندارد تسلا است. شدت میدان مغناطیسی نیز با افزایش فاصله از منبع کاهش می‌یابد. به‌طوری‌که در فاصله 40 متری بیش از 50 درصد کاهش یافته و مطابق با تصویر شماره 2 در مسافت 120 متری به صفر می‌رسد (دی جالل دیب، 2014).
میدانهای الکترومغناطیسی EMF براساس رنج فرکانس، شامل میدانهای با فرکانس فوق‌العاده پایین و میدانهای با فرکانس خیلی پایین هستند. میدانهای با فرکانس فوق‌العاده پایین رنج فرکانس‌های بین ۳ تا ۳۰۰ هرتز و میدانهای با فرکانس خیلی پایین رنج فرکانس 3 تا 30 کیلوهرتز را در‌بر می‌گیرند. اثرات میدانهای الکترومغناطیسی در فرکانس پایین با اثرات این میدان‌ها در فرکانس بالا متفاوت است، زیرا ولتاژ و جریان موجود در فرکانس پایین بیشتر است و این در شرایطی است که موجودات زنده آزادانه و بدون محافظ در معرض آن‌ها قرار دارند (قربانی شهن و همکاران، 1390).
قرارگیری در معرض میدان الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های پایینِ ساطع‌شده از خطوط انتقال برق منجر به القای جریان در بدن انسان می‌شود و بدن انسان همانند یک رسانای خوب در مقابل آن عمل می‌کند. میدان الکتریکی واردشده به بدن چندین برابر کوچک‌تر از میدان الکتریکی خارجی عمل می‌کند. بارهای غیریکسان بر روی سطح بدن به‌صورت جریان عمودی القا می‌شوند. میدان الکتریکی در بدن به‌طور ویژه‌ای به تماس بدن با سطح رسانای زمین مرتبط است. هرچه بدن از زمین فاصله داشته باشد، میدان الکتریکی وارده به آن کمتر خواهد شد. در میدان مغناطیسی، میزان نفوذپذیری بافت، مشابه با هواست؛ درنتیجه میدان موجود در بافت‌ها مشابه میدان خارجی است. واکنش اصلی در میدان مغناطیسی، القای میدان الکتریکی فارادی و ارتباط آن با چگالی جریان در بافت‌های رساناست. (بلاجی، 2015).
به‌طور‌کلی میدانهای الکتریکی و مغناطیسی پیامدهای متفاوتی را برای سلامتی انسان ها ایجاد می‌کنند که شامل این موارد هستند (سازمان جهانی بهداشت، 2007): اثر بر نورون‌های عصبی؛ اثر بر سیستم عصبی غدد درون‌ریز؛ اختلالات عصبی؛ ایمونولوژی؛ تأثیر بر باروری و تولید مثل و سرطان.
در طی سال‌ها مطالعه و تحقیق پیرامون ریسک احتمالی میدانهای با فرکانس بسیار پایین اطلاعات و یافته‌های ارزشمندی در این خصوص به دست آمده است؛ اما با وجود این، همچنان تردیدهای موجود در ارتباط با این اثرگذاری به قوت خود باقی است. اثرات حاد شناسایی‌شده بر سیستم اعصاب، اساس ایجاد دستورالعمل‌های بین‌المللی به منظور رعایت حریم برای حفظ سلامت انسان بوده است. مطالعات اپیدمیولوژیک درزمینه اثرات طولانی‌مدت قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکترومغناطیس شواهدی مبتنی بر ارتباط آن با سرطان خون کودکان به دست می‌دهد، اما این شواهد برای معرفی میدانهای با فرکانس بسیار پایین به‌عنوان عامل بیماری کافی نیستند. شواهد موجود برای سایر بیماری‌ها ازجمله سرطان، افسردگی، خودکشی و غیره به‌مراتب کمتر از سرطان خون در کودکان است (کمیته علمی خطرات بهداشتی نوظهور و تازه شناسایی‌شده، 2015).
باتوجهبه فقدان داده‌های قطعی مبنی بر اثرات طولانی‌مدت مضر بر سلامت، سیاست‌گذاران با طیف وسیعی از اقدامات و تصمیمات برای حفاظت از سلامت عمومی مواجه هستند؛ تصمیماتی که به عوامل گوناگونی همچون ارزیابی داده‌های علمی، بهداشت عمومی منطقه‌ای و میزان نگرانی و فشار گروداران مختلف بستگی دارند.
در خصوص در معرض میدانهای الکترومغناطیسی بودن شهروندان و موضوع سلامت آن‌ها، تاکنون هیچ نوع سند حقوقی و قانونی در ایران تدوین نشده است. بررسی‌های نشان می‌دهند در کشورهای توسعه‌یافته و همچنین مدرن، سازمان‌های متولی بهداشت و سلامت عمومی در این امر ورود کرده و در خصوص شرایط سلامت شهروندان در برابر پیامدهای دنیای مدرن، مانند میدانهای الکترومغناطیسی با بررسی ریسک موضوع نسبت به تدوین قوانین و دستورالعمل‌های لازم اقدام کرده‌اند. (سازمان جهانی بهداشت، 2007). باتوجهبه آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی بر سلامت انسان، لازم است تا محدودیت‌های مواجهه در قالب قانون‌گذاری به منظور حفاظت از بهداشت عمومی برای گروه‌های مختلف شهروندی ایجاد شود (بارنس، 2022).
تنها سند قانونی در ارتباط با خطوط برق مربوط به متولی تأمین و توزیع برق ایران و در راستای حفظ کارآمدی سامانه در دوره بهره‌برداری تنظیم شده است. این سند مصوبه هیئت دولت در جلسه هیئت وزیران مورخ 1394/1/30 است که به استناد تبصره 2 ماده 18 قانون سازمان برق ایران مصوب ۱۳۴۶، حریم خطوط هوایی انتقال و توزیع نیروی برق را به شرحی که در ادامه آمده اعلام کرده است. قوانین موجود در این زمینه نیز در جدول شماره 1 آورده شده است. قوانین مرتبط با حرایم خطوط برق در ادامه آورده شده‌اند: حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 63 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 8 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 132 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 9 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 230 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 9/11 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 400 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 14 متر است؛ حریم خطوط نیروی برق ردیف ولتاژ 765 هزار ولت به‌صورت زمینی و برابر 25 متر است.
حرایم تعیین‌شده برای خطوط انتقال برق فشارقوی مرتبط با حوزه سلامت نیستند و تنها برای سرویس‌دهی و حفظ کارایی سامانه در طول دوره بهره‌برداری وضع شده‌اند. درواقع در ایران هیچ‌گونه حریم و استانداردی مبنی بر جلوگیری از آسیب‌های ناشی از میدانهای EMF بر انسان وجود ندارد. همچنین در بررسی‌های متعدد مشخص شد حریم خطوط فشارقوی در اسناد بالادستی به‌طور مشخص دیده نشده است و به‌طور مثال تنها در طرح تفصیلی منطقه 5 شهرداری تهران این‌گونه بیان شده است: «در مناطقی که حرایم برق خطوط فشارقوی وجود دارد مسیر سبز ایجاد خواهد شد». باتوجهبه آنکه طرح تفصیلی شهرها جزو اسناد بالادستی موردتوجه در برنامه‌های توسعه و به‌عنوان مرجع برای ارگان‌هایی همچون شهرداری است، لزوم توجه به این مهم دیده می‌شود.
در برخی قوانین موجود لزوم حفاظت از سلامت شهروندی و بهداشت محیطی مورد توجه قرار گرفته‌اند. برای مثال براساس آیین‌نامه بهداشت محیط مصوب 1375/4/24 هیئت وزیران در ماده 2 این‌گونه بیان شده است که هر اقدامی که تهدیدی برای بهداشت عمومی شناخته شود، ممنوع است. وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است پس از تشخیص هر مورد از موادی که در حیطه وظایف وزارت است، رأساً اقدام قانونی معمول و در سایر موارد موضوع را به مراجع ذی‌ربط جهت انجام اقدام قانونی، فوری اعلام کند. یا در ماده 688 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375/3/2 برای عاملین هر اقدامی که تهدید علیه بهداشت عمومی شناخته شود مجازات در نظر گرفته شده است. براساس تبصره 1 این قانون تشخیص اینکه آیا اقدامات تهدید علیه بهداشت عمومی هستند برعهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان دامپزشکی قرار داده شده است.
با بررسی قوانین موجود در سایر دنیا مشخص شد که بیشتر کشورها به طبع استانداردهای بین‌المللی همچون کمیسیون بین‌المللی حفاظت در برابر تشعشعات غیر یونیزاسیون و مؤسسه مهندسان برق و الکترونیک، حدودی را به‌عنوان مقدار مواجهه استاندارد در نظر می‌گیرند. می‌توان از آیین‌نامه و سایر قوانین بین‌المللی که ذیلاً به آن‌ها اشاره می‌شود به‌عنوان بستری برای توسعه قوانین در جهت کاهش آسیب‌های سلامتی ناشی از دکل‌های برق فشارقوی در محدوده مناطق مسکونی بهره‌مند شد.
سیاست‌ها و قوانین در سایر نقاط دنیا بسیار متفاوت‌اند. در برخی از کشورها سیاست‌ها جزو قوانین به شمار می‌روند و درنتیجه رعایت آن‌ها الزام‌آور است و در برخی دیگر این سیاست‌ها تنها به‌صورت توصیه است. این قوانین و توصیه‌ها به 2 صورت وجود دارند؛ یکی قوانین برای ساخت‌وسازهای جدید که ملزم به محدود نگه داشتن مقدار مواجهه براساس حفظ فواصل است و دیگری رعایت استانداردهای مواجهه هستند که برای آن‌ها غالباً از نهادهای بین‌المللی همچون کمیسیون بین المللی حفاظت در برابر تشعشعات غیر‌یونیزاسیون و مؤسسه مهندسان برق و الکترونیک به‌عنوان مرجع استفاده می‌شود. استانداردهای معرفی‌شده توسط این نهادها متفاوت‌اند. در جدول شماره 2 به برخی از این سیاست‌ها در کشورهای مختلف اشاره شده است (سازمان جهانی بهداشت، 2007).
روش
در این پژوهش چابک، ابتدا با مطالعات کتابخانه‌ای به تشخیص چیستی مسئله باتوجهبه ادبیات بین‌المللی پیامدهای منفی محتمل بر سلامت انسانِ در معرض میدانهای الکترومغناطیسی پرداخته شد. سپس به‌عنوان نمونه موردی، بازرسی و مشاهده محله‌های شهر تهران که میزبان سامانه‌های برق فشارقوی هستند انجام شد تا ابعاد در معرض بودن در شهرهای ایران تشخیص داده شود. به منظور ارزیابی کیفی و کمی موضوع، میزان آگاهی و رفتار اجتماعی شهروندان از موضوع میدانهای الکترومغناطیسی ناشی از سامانه انتقال برق فشارقوی و پیامدهای منفی آن سنجیده شد. همچنین میدانهای الکترو مغناطیس، در محله‌های مختلف شهر تهران، مانند نیروگاه برق آلستوم و سامانه انتقال برق فشارقوی در محله ستارخان، نیروگاه برق والفجر و سامانه انتقال برق فشارقوی در شهرک والفجر و شیخ بهایی، نیروگاه کن و سامانه انتقال برق فشارقوی در محله جنت آباد، سامانه انتقال برق فشارقوی در محله فرحزاد و همچنین نیروگاه بعثت و سامانه انتقال برق فشارقوی در محله خزانه مورد مشاهده و بازرسی میدانی قرارگرفتند.
انجام مصاحبه با شهروندان که در بین گروداران در گروه اصلی‌ترین ذی‌نفعان موضوع قرار می‌گیرند، تنها به‌منظور تشخیص رفتار اجتماعی شهروندان در مواجهه با این پدیده انجام شد. جهت انجام مصاحبه از بین شهروندان، 10 نفر از افرادی با محدوده سنی 30 تا 60 سال که قرارگیری در معرض میدانهای الکترومغناطیس برای آن‌ها بیش از 10 ساعت در شبانه‌روز بود انتخاب شدند.
به‌منظور ارزیابی کمی موضوع، آزمایش میدانی انجام شد. انتخاب نقاط جهت سنجش میزان انتشار میدانهای الکترومغناطیس براساس میزان فاصله از خطوط برق فشارقوی و نوع کاربری زمین بوده است. 8 نقطه با فاصله کمتر از 40 متر نسبت به هادی‌های جریان برق در نظر گرفته شدند. انتخاب نوع کاربری‌ها براساس مواردی که دارای بیشترین احتمال حضور کودکان هستند صورت گرفته است. کاربری‌ها انتخاب‌شده شامل منازل مسکونی، پارک بازی کودکان، محوطه‌های ورزشی و مدرسه بودند. جهت سنجش میدان مغناطیسی و میدان الکتریکی از دستگاه سنجش میدانهای الکترومغناطیس ساخت کشور سوئد استفاده شد. همچنین آزمایشگاه جریان قوی الکتریکی دانشکده فنی دانشگاه تهران نیز در این زمینه همکاری کرد (تصویر شماره 3).
سپس به منظور برون‌رفت و ارائه راهکار اقدام به تدوین برنامه راهبردی شده است. تهیه و تدوین راهبردها جزئی از چرخه برنامه‌ریزی و تغییرات استراتژیک است که با بیان چشم‌انداز و اهداف آغاز شده و در انتها به راهبردها و سیاست‌ها می‌انجامد. پس از تعیین راهبردها به‌منظور پیاده‌سازی آن‌ها نیاز به برنامه عملیاتی است. جهت تدوین برنامه برای کاهش ریسک قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی بر سلامت انسان از الگوی پیشنهادی سازمان مدیریت بحران فدرال استفاده شده است. سعی شده تا باتوجهبه چشم انداز، اهداف فرعی و مشخص ، اقدام‌های مورد نیاز برای دستیابی به هدف‌های تعریف‌شده ارائه شوند.
یافته‌ها
نتایج مصاحبه با شهروندان نشان دادند غالب افراد تا حدودی از آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدان الکتریکی و مغناطیسی شنیده‌اند، اما اطلاعات اندکی در این خصوص دارند و آگاهی کافی و حساسیت نسبت به موضوع در بین افراد وجود ندارد. به‌عبارت‌دیگر طبق ارزیابی کیفی موضوع، مشخص شد بحث پیامدهای منفی احتمالی بر سلامت، جزو دغدغه‌های ساکنین مجاور سامانه برق فشارقوی نیست. در تحلیل چرایی مسئله عدم حساسیت ساکنین نسبت به پیامدهای منفی احتمالی بر سلامت، این فرضیه توسط تیم پژوهش مدنظر قرار گرفت که «عدم تولید محتوای تخصصی توسط متولیان بهداشت و سلامت کشور طی نیم‌قرن گذشته، عدم تدوین معیار و شاخص برای پیامدهای احتمالی مظاهر مدرنیته (در این مقاله خطوط برق فشار قوی) و درنتیجه عدم امکان ارزیابی ریسک ناشی از آن در برابر سایر تهدیدها، باعث بی‌توجهی و ناآگاهی جامعه و همچنین غفلت حکمران نسبت به تولی‌گری موضوع شده است». بنابراین برای برون‌رفت، تصمیم به انجام آزمایش‌های میدانی گرفته شد تا گام اول برای تولید محتوای تخصصی و حرکت به سمت نظریه‌های لازم برداشته شود.
از میان محله‌های یادشده در شهر تهران، مقادیر میدانهای الکترومغناطیس ناشی از نیروگاه بعثت و خطوط انتقال برق فشارقوی در محله خزانه اندازه‌گیری شدند. محدوده مورد‌نظر در حدود 2 کیلومتر از ضلع جنوب نیروگاه بعثت به سمت جنوب در نظر گرفته شد (تصویر شماره 4).
موقعیت نقاط انتخابی به‌منظور پایش میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در تصویر شماره 5 نمایش داده شده‌اند. انتخاب نقاط براساس نوع کاربری‌های متفاوت موجود در محدوده بوده است.
مطابق سنجش‌های انجام‌گرفته، مقادیر میدان در فضاهای بسته به دلیل وجود دیوارها و ساختمان که همچون عایق در برابر میدانهای الکتریکی و مغناطیسی عمل کرده کمتر از استانداردهای اعلام‌شده بین‌المللی است (جدول شماره 3) و درنتیجه مقادیر سنجش شده بی‌خطر است. نظام وابسته به سازه فولادی یا بتن آرمه در ساختمان‌های ایران، نقش قفس فارادی را در این ساختمان‌ها ایفا کرده و عامل محصورکنندگی در کاهش قابل‌توجه تشعشعات میدانهای الکترومغناطیسی است.
همان‌طور که در (تصویر شماره 4) مشخص است در اکثر نقاط میزان میدان سنجش‌شده در فضاهای باز اطراف خطوط برق بالاتر از استاندارد اعلام‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی است که این امر به افزایش ریسک خطر قرارگیری در معرض ابتلا به سرطان خون به‌ویژه برای کودکان منجر است. این در حالی است که فضای بازی کودکان یا دورهم‌نشینی خانواده‌ها زیر خطوط برق فشارقوی طی سالهای متمادی گذشته در این مناطق رایج و مرسوم شده و میزان در معرض بودن را افزایش داده است.
طبق اطلاعات دریافتی از شهرداری منطقه 19 تهران (منطقه‌ای که نیروگاه بعثت در آن واقع شده است)، تعداد نفرات استفاده‌کننده از تأسیسات ورزشی موجود در زیر خطوط برق فشارقوی نزدیک نیروگاه در حدود 3300 نفر اعلام شده است که به‌طور مستقیم در معرض آسیب‌های احتمالی ناشی از خطوط انتقال برق قرار می‌گیرند. تعداد واحدهای مسکونی در محدوده اطراف خطوط فشارقوی 1108 واحد اعلام شده است که باتوجهبه سنجش انجام‌شده با خطر مواجه نیستند.
همان‌گونه که بیان شد، بیشتر شهروندان از آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدان الکتریکی و مغناطیسی، آگاهی کافی و حساسیت لازم به آن را ندارند. بنابراین به ظرفیت‌سازی و آگاهی‌رسانی بیشتر در این خصوص به‌منظور افزایش مطالبه‌گری نیاز است.
بحث
طبق بررسی پژوهش‌های صورت‌گرفته، یافته‌ها حاکی از وجود اثرات متفاوت EMF بر سلامت انسان ازجمله اثر بر سیستم عصبی، تولید‌مثل، سیستم عروقی و گردش خون و از همه مهم‌تر سرطان است (ساهو، 2021). درنتیجه مدیریت آسیب‌های ناشی از خطوط برق فشارقوی نیازمند اتخاذ رویکردها و رویه‌های گوناگون است که شامل سیاست‌گذاری، ظرفیت‌سازی اجتماعی و راهکارهای فنی است (الگوهری، 2018؛ سازمان جهانی بهداشت، 2007). باتوجهبه آسیب احتمالی ناشی از قرارگیری در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی، لازم است تا محدودیت‌های مواجهه در قالب قانون‌گذاری به‌منظور حفاظت از بهداشت عمومی برای گروه‌های مختلف شهروندی ایجاد شود (بارنس، 2022). متولی بهداشت و سلامت در ایران تاکنون به مقوله آسیب‌های ناشی از مواجهه میدانهای الکترومغناطیس نپرداخته و این موضوع باعث ایجاد خلأ قانونی و ضوابط لازم برای کاهش ریسک سلامت شهروندان در مواجهه با میدانهای الکترومغناطیسی موجود در سطح شهرها شده است. این بی‌توجهی، میزان ریسک تهدید سلامت شهروندان در محیط‌های باز و عمومی، مانند فضاهای سبز و فضاهای بازی نزدیک و زیر سامانه‌های انتقال برق فشارقوی را افزیش داده است. با‌وجود‌این سازه خاص ساختمان‌های متداول در کشور، به‌صورت غیرمستقیم با محصور کردن ساکنین، میزان ریسک در معرض بودن آنان در برابر میدانهای الکترومغناطیسِ خارج از ساختمان‌ها را کاهش داده است.
نتیجه‌گیری
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، تنها سند قانونی در ارتباط با حرایم خطوط هوایی انتقال و توزیع نیرو، «قانون سازمان برق ایران» مصوب سال 1346 است که در تبصره 2 ماده 18، تعیین حرایم خطوط برق را با پیشنهاد وزارت نیرو به هیئت وزیران محول کرده است. در قانون موجود و آخرین مصوبه هیئت وزیران مورخ سال 1394 برای تعیین حرایم هیچ اشاره‌ای به تشعشعات میدانهای الکتریکی و مغناطیسی نشده و وزارت بهداشت به‌عنوان متولی سلامت شهروندان هیچ نقشی در تعیین این حرایم نداشته است. باتوجهبه اینکه هیچ قانونی در ارتباط با تشعشعات میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در حوزه سلامت وجود ندارد، پیشنهاد می‌شود لایحه‌ای با عنوان «کاهش آسیب‌های ناشی از میدانهای الکتریکی و مغناطیسی»، جهت اعمال در قوانین بالادستی به مجلس شورای اسلامی ارائه شود. پیش‌نویس لایحه پیشنهادی در ادامه آورده شده است.
ماده 1. تعاریف
در این بخش نیاز است تا تعاریف اصطلاحات و واژه‌ها بیان شوند. در ادامه به برخی از آن‌ها به عنوان نمونه اشاره شده است:
میدان الکتریکی: برای به وجود آمدن میدان الکتریکی، نیاز به بارهای مثبت و منفی است. درواقع میدان الکتریکی در اثر نیرویی که این دو بار به هم وارد می‌کنند به وجود می‌آید. واحد اندازه‌گیری آن ولت بر متر (V/m) یا کیلوولت بر متر (KV/m) است.
میدان مغناطیسی: میدان مغناطیسی به زبان ساده بر اثر حرکت بارهای الکتریکی به وجود می‌آید. واحد اندازه‌گیری آن در سیستم اندازه‌گیری استاندارد تسلا است.
فرکانس میدان: تعداد نوسان یا تغییر جهت میدان در واحد ثانیه را فرکانس میدان می‌نامند.
ماده 2
«وزارت نیرو» و «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» موظف‌اند نقشه پهنه‌بندی شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های مختلف را در محدوده‌های مسکونی تدوین کنند.
ماده 3
وزارت بهداشت موظف است استاندارد مدت‌زمان قرارگیری انسان در معرض میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در شدت و فرکانس‌های مختلف را تدوین و باتوجهبه یافته‌های جدید علمی به‌روزرسانی کند.
ماده 3-1
وزارت بهداشت موظف است شدت مجاز میدانهای الکتریکی و مغناطیسی در فرکانس‌های مختلف را برای کاربری‌های مختلف (محیط کاری، مسکونی، فرهنگی و ورزشی، آموزشی و بهداشتی، مراکز مرتبط با کودکان و غیره) تعیین و باتوجهبه یافته‌های جدید علمی به‌روزرسانی کند.
ماده 4
شهرداری‌ها موظف‌اند بر‌مبنای نقشه پهنه‌بندی شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی، نوع کاربری محدوده‌های شهری را در طرح جامع و تفصیلی شهرها به‌روزرسانی کنند.
ماده 4-1
شهرداری‌ها موظف‌اند بر‌مبنای نقشه شدت میدان و کاربری‌های موجود، نقشه خطر را تهیه کنند.
ماده 5
«وزارت نیرو» و «وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات» موظف‌اند در مناطقی که شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی ساطع‌شده از خطوط نیرو و تجهیزات مخابراتی بالاتر از استاندارد تعیین‌شده توسط وزارت بهداشت است، شدت میدانهای الکتریکی و مغناطیسی را تا رسیدن به حد استاندارد کاهش دهند. با به‌کارگیری روش سازمان مدیریت بحران فدرال، در جدول شماره 4 سعی شده برای برون‌رفت از مسئله برنامه راهبردی ارائه شود.
برای اجرای استانداردها و به‌کارگیری آن‌ها در اسناد فرادستی تحقق گام‌هایی مطابق جدول شماره 5 توسط گروداران شناسایی، پیش‌بینی شده است.
نتایج این پژوهش چابک، گامی کوچک به‌منظور تولید محتوای تخصصی در مواجهه با سامانه انتقال برق به‌عنوان یکی از مظاهر مدرنیزاسیون است. مدرنیزاسیون در کنار تسهیلاتی که برای زندگی ایجاد کرده، ملاحظاتی را نیز به همراه دارد که شناخت کامل آن‌ها لازمه دستیابی به زیست‌پذیری است. بنابراین پیشنهاد می‌شود در آینده در قالب تیم‌های چندرشته‌ای نسبت به ادامه کنکاش در یافته‌های این پژوهش، به‌ویژه تحقق برنامه پیش‌بینی‌شده برای گروداران (جدول شماره 6) اقدام شود. تدبیر اعتبارات لازم در برنامه‌های توسعه کشور در بخش بهداشت و سلامت به‌منظور کمی‌سازی شناخت ابعاد موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است. باتوجهبه ظهور و سرعت بالای توسعه دنیای مجازی در کنار سرعت بالای مظاهر فناوری که به کمک سهل شدن زندگی می‌آیند، خردمندانه است که در تولید اطلاعات و بانک داده غنی در خصوص تشخیص مظاهر نوپدیدها درزمینه کیفیت زندگی، دولت اهتمام ویژه‌ای کند.
ملاحظات اخلاقی
حامی مالی
این مقاله برگرفته از نتایج پژوهشی است که با حمایت مالی و سفارش مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران انجام گرفته است.
مشارکت نویسندگان
مفهوم سازی، روش‌شناسی، اعتبار‌سنجی، تحلیل، تحقیق و بررسی، منابع: تمام نویسندگان، نگارش پیش‌نویس، بصری‌سازی: پانته‌آ ارجمندی، ویراستاری و نهایی‌سازی نوشته، نظارت، مدیریت پروژه، تأمین مالی: سید اویس ترابی.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسنگان این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
از حمایت مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران به‌ویژه خانم دکتر مریم ابهری مدیر گروه مطالعات کاربردی مناطق برای فراهم آوردن امکان انجام این پژوهش تشکر می‌شود. همچنین لازم است تا از معاونت برنامه‌ریزی شهرداری منطقه 16 و همکاری آزمایشگاه برق قدرت دانشگاه تهران، به‌ویژه آقای دکتر امیرعباس شایگانی اکمل در نظارت علمی بر روند تشخیص مسئله قدردانی شود. لازم است از آقای دکتر سید هادی حسینی، عضو هیئت علمی گروه برق دانشگاه زنجان در ارائه راهنمایی‌های ارزنده تخصصی در روند تشخیص مسئله سپاس‌گزاری شود.
References
Akbari Gorgani, A. (2020). [Electrical industry structures and equipment (Persian)]. Tehran: Niro Research Institute Publications.
Algohari, S. (2018). Risk reduction for people living near and under high voltage power line in urban areas in Egypt: The need for new preventive measures. Global Journal of Engineering Science and Research Management, 3(12), 17-26. [Link]
Balaji, A. (2015). Effect of high voltage transmission lines on human health, plant life and animal activity. International Research Journal of Engineering and Technology, 2(3), 441-446. [Link]
Djalel Dib, M. M. (2014). Stady of the influence high-voltage power line on environment and human health (case study: The electromagnetic pollution in Tebessa city). Journal of Electrical and Electronic Engineering, 2(1), 1-8. [DOI:10.11648/j.jeee.20140201.11]
Biasotto, L. D., & Kindel, A. (2018). Power lines and impacts on biodiversity: A systematic review. Environmental Impact Assessment Review, 71, 110-119. [DOI:10.1016/j.eiar.2018.04.010]
Ghorbani, F., Eshaghi, M., Deghanpour, T., & Karami, Z. (2011). [Investigating electric and magnetic fields with infinitely low frequencies in Hamedan high voltage substations and its effects on workers (Persian)]. Iranian Journal of Medical Physics, 8(3), 61-71. [Link]
Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks. (2015). Potential health effects of exposure to electromagnetic field. Brussels: European Commission.
Stam, R. (2018). Comparison of the international policies on electromagnetic field. Bilthoven: National Institute for Public Health and the Environment. [Link]
Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks (SCENIHR). (2015). Potential health effects of exposure to electromagnetic fields. Brussels: Scientific Committee on Emerging and Newly Identified Health Risks. [Link]
WHO. (1984). Extremely low frequency fields. Geneva: WHO. [Link]
Barnes, F., & Freeman, J. E. R. (2022). Some thoughts on the possible health effects of electric and magnetic fields and exposure guidelines. Frontiers in Public Health, 10, 994758. [DOI:10.3389/fpubh.2022.994758] [PMID]
Sahu, M., Behera, Sh., & Chattopadhyay, B. (2021). The influence of electromagnetic field pollution on human health: A systematic review. Siriraj Medical Journal, 73(7), 485–492. [DOI:10.33192/Smj.2021.63]
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
تخصصي
دریافت: 1402/4/11 | پذیرش: 1402/7/15 | انتشار الکترونیک: 1402/9/30
دریافت: 1402/4/11 | پذیرش: 1402/7/15 | انتشار الکترونیک: 1402/9/30
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
