بنام خدا

فردی را در نظر بگیرید که طراح سئوالات کنکور است و در عین حال فرزندی دارد که می‌خواهد در کنکور شرکت کند یا یک عضو شورای شهر که پیشنهادهایی را برای آمایش مناطق شهری ارائه می‌کند که خواسته یا ناخواسته بر قیمت املاک خودش هم تأثیر گذار است؛ یا حتی استادی که از بین منابع متعدد، صرفاً کتابی را که خودش نوشته معرفی می‌کند در حالی که ممکن است منابع مفید و ثمربخش دیگری هم وجود داشته باشند. این‌ها نمونه‌هایی عینی است از مواردی که یک فرد، دچار تضادی در منافع و علائقش می‌شود که ممکن است درستی رفتار و بی‌طرفی او را تحت تأثیر قرار دهد. در این قبیل موارد، چه کار باید کرد؟ حداقل، «شفاف سازی و اطلاع‌رسانی» در برابر ذینفعان و حداکثر هم کناره‌گیری از نقش‌آفرینی در موقعیتی که این تضاد را آفریده است. در این مقاله می‌خواهیم جایگاه و نحوۀ ابراز این موضوع را در مقالات و تولیدات پژوهشی روشن کنیم.

تضاد منافع: یک بخش در انتهای پژوهش

گاهی در پایان مقالات علمی (قبل از فهرست مآخذ) جدای از بخش «قدردانی» یا «Acknowledgement»، بخش دیگری دیده می‌شود با عنوان «تضاد منافع» یا همان «(Conflict of Interests (COI». احتمالاً به دلیل آشنایی کم پژوهشگران ایرانی با بخش تضاد منافع است که در پژوهش‌های فارسی‌زبان آن را کمتر دیده‌ایم. در این مطلب، تلاش می‌کنیم معرفی مختصر و مفیدی دربارۀ تضاد منافع در پژوهش ارائه دهیم.

مفهوم کلی تضاد منافع

اولین بار در سال 1993 دنیس تامپسون «Dennis Thompson» عبارت «Conflict of Interests» را با تعریف زیر استفاده کرد: «مجموعه شرایطی (Circumstances) که منافع یا علائق اولیه و ثانویه شخصی در خلاف جهت یکدیگر قرار می‌گیرند و شاید اقدامات و قضاوت حرفه‌ای او را تحت تأثیر آن قرار دهد». به بیان ساده‌تر یعنی گاهی فعالیت‌های حرفه‌ای شخص تحت تأثیر منافع شخصی او قرار می‌گیرد (1). رسنیک (2012) به نقل از دیویس (1982) می‌گوید تضاد منافع در حالت کلی هنگامی روی می‌دهد که «منافع شخصی یا اقتصادی فرد با وظایف حرفه‌ای یا سازمانی او مغایرت داشته باشد. این مغایرت توانایی وی برای اتخاذ تصمیمات و ارائه قضاوت‌های قابل‌اطمینان، بی‌طرف و عینی را به تحلیل می‌برد یا آن را ناقص می‌کند» (2).

مثال‌های عینی تضاد منافع مانند در ابتدای متن ذکر شد. در این موارد فرد دچار تضادی در منافع و علائقش می‌شود که ممکن است درستی رفتارش را تحت تأثیر قرار دهد و باید تا جای ممکن ضمن ابراز این تضاد به دیگر مسئولان از نقش در تصمیم‌گیری‌ها کناره‌گیری کند.

تضاد منافع در پژوهش

در عرصۀ علم و پژوهش هم امکان بروز تضاد منافع وجود دارد. ممکن است نتایج پژوهش‌های یک پژوهشگر به‌گونه‌ای باشد که به وی سود اقتصادی برساند. اگر نویسنده دارای جایگاه یا شرایط خاصی باشد که این جایگاه یا شرایط با پژوهش و نتایج آن رابطه‌ داشته باشد، این رابطه باید کاملاً شفاف‌سازی شود تا مخاطبان تصمیم‌گیری دقیق‌تری دربارۀ پژوهش و نتایج آن داشته باشند. مهم‌ترین کارکرد بخش تضاد منافع (که از آن در فارسی با عنوان تضاد علائق یا برخورد منافع هم یاد می‌شود) دقیقاً اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازیِ همین رابطۀ خاص نویسنده با پژوهش و نتایج آن است (3، 4). به این منظور تعدادی از نشریات، نویسندگان را وادار می‌کنند که فرمی را با همین نام پر کنند (5). اگر مشخص شود که نویسندگان و پژوهشگران منافعی در پژوهش داشته‌اند و آن را مخفی کرده‌اند، تخلفی اخلاقی و احتمالاً حقوقی رخ داده است (6).

رسنیک پژوهشگر یا دانشمندی را مثال می‌زند که در شرکت تولید قرص‌های مکیدنی سرمایه‌گذاری کرده است. پس از مدتی همان دانشمند پژوهشی را مبنی بر تأثیر مثبت قرص‌های مکیدنی بر روی تسکین گلودرد منتشر می‌کند و در ادامه پژوهش سهام شرکت به‌شدت افزایش پیدا می‌کند. در این‌جا پژوهشگر باید حتماً رابطه‌اش با شرکت را در مقاله شفاف‌سازی کند تا اگر اشخاص دیگری قصد مطالعه و تحقیق دارند، تنها به این نتایج اکتفا نکنند (2).

به‌طورکلی پژوهشگر در دو حالت زیر دچار تضاد منافع می‌شود:

1- ارتباط با شخص یا سازمانی که یکی از اهداف یا اقدامات پژوهش را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

2- وجود منابع و حامیان مالی که در هریک از مراحل طراحی، جمع‌آوری، تحلیل و تفسیر داده و انتشار نقش داشته‌اند (7).

کمیتۀ اخلاق انتشار (کوپ)، هم دربارۀ تضاد منافع رهنمودهایی دارد. تضاد منافع ممکن است شخصی، تجاری، سیاسی، دانشگاهی یا اقتصادی باشد و کوپ با ریزبینی نشان می‌دهد که تضاد منافع در حوزۀ پژوهش تنها محدود به نویسندگان مقالات نیست و متخصصان دیگری هم در حوزۀ پژوهش وجود دارد که ملزم به رعایت موارد تضاد منافع هستند:

نویسندگان

نویسندگان در طی روند تأیید و داوری مقاله باید با سردبیر در ارتباط باشند و ملاحظات مختلف مرتبط با پژوهش مانند حمایت مالی را به اطلاع دفتر مجله برسانند.

داوران

اگر مقاله‌ای همراه با نام نویسندگانش برای یک داور ارسال شد و نویسندگان از همکاران و آشنایان داور باشند، در این صورت وظیفۀ داور است که این را به اطلاع دفتر مجله برساند. در مواردی ممکن است برحسب اتفاق مقاله‌ای از دانشجوی داور به صورت بدون نام برای او ارسال شود و داور با خواندن محتوا متوجه این مطلب شود، در چنین مواردی داور باید این را به اطلاع سردبیر و دفتر مجله برساند. البته این افشای حقیقت به این معنا نیست که داور به‌طور حتم مرتکب تضاد منافع می‌شود و داوری‌اش فاقد صلاحیت و دقت لازم است بلکه اخلاق حکم می‌کند که سردبیر و دفتر مجله از این قضیه باخبر باشد.

سردبیران

سردبیران به‌ویژه هنگام نگارش سرمقاله باید مانند نویسندگان هرگونه تضاد منافعی را شفاف‌سازی کنند؛ به‌خصوص این‌که سرمقاله معمولاً داوری نمی‌شود. مورد دیگر که سردبیران باید به آن توجه کنند مربوط به انتخاب داور و شرایط پذیرش مقالات است که باید جوانب احتیاط را رعایت کنند و اگر مقالات دوستان و آشنایان آن‌ها در دستشان است مانند سایر مقالات با آن رفتار کنند.

هیئت تحریریه و تیم مجله

تمام مواردی که در بخش‌های قبلی ذکر شد شامل حال کادر دفتر مجله و اعضای هیئت تحریریه هم می‌شود (8).

وقتی به مطالب بالا دقت می‌کنیم، متوجه می‌شویم که با موارد تضاد منافع در پژوهش چندان هم ناآشنا نیستیم و اتفاقاً مواردی هستند که با اصطلاحات و بیان متفاوتی نقل شده‌اند و مشاهده کرده‌ایم. درواقع، ما صرفاً به دلیل نبود آموزش و اطلاعات ناکافی آن‌ها را به نام تضاد منافع نمی‌شناسیم وگرنه از موارد شک ما در این حوزه بوده‌اند. باید گفت با رعایت شفاف‌سازی دربارۀ تضاد منافع، ضمن رعایت اخلاق، به مخاطبان احترام گذاشته‌ایم و آن‌ها را دعوت کرده‌ایم که متقابلاً و متعاقباً به مخاطبان پژوهش‌های خود احترام بگذارند.

 منابع:

1. Dietrich, Daniel R, Hengstler, Jan G (2016).Conflict of interest statement: current dilemma and a possible way forward. Archive of Toxicology, 90(9): 2293-95.
2. رسنیک، دیوید بی (1391). اخلاق علم. ترجمه مصطفی تقوی و محبوبه مرشدیان. قم: نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دفتر نشر معارف. ص 146-152.
3. Available at: URL: http://www.farzaninstitute.com/index.php?option=com_content&task=view&id=1305. Accessed December 2, 2016.
4. تضاد منافع یا conflict of interestsدر مقاله چیست. Research Editor. قاب [1]. Available at: URL: http://researcheditor.ir/about-research-editor.html. Accessed December 2, 2016.
5. Author Responsibilities Conflicts of Interest. International committee of medical journal editor. Available at: URL: http://icmje.org/recommendations/browse/roles-and-responsibilities/author-responsibilities--conflicts-of-interest.html#one. Accessed December 5, 2016..
6. Conflict of Interest in Research. University of California. 2016. Available at: URL: http://coi.ucsf.edu. Accessed December 5, 2016.
7. https://www.elsevier.com/__data/assets/pdf_file/0010/92476/ETHICS_COI02.pdf. Accessed December 11, 2016.
8. http://sajs.co.za/conflicts-interest-policy. Accessed December 3, 2016.