آدرس ایمیل خود را وارد نمایید
ثبت
پیام خود را بنویسید
دوره 15، شماره 2 - ( تابستان 1404 )
جلد 15 شماره 2 صفحات 265-242 |
برگشت به فهرست نسخه ها
Download citation:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
BibTeX | RIS | EndNote | Medlars | ProCite | Reference Manager | RefWorks
Send citation to:
Khodabandehlou E A, Hemmasi A H, Lahijanian A, Hassani A H, Mohammadi A. Analyzing the Physical and Infrastructural Resilience to Fire Accidents in District 20 of Tehran, Iran, Based on the Geographic Information System. Disaster Prev. Manag. Know. 2025; 15 (2) :242-265
URL: http://dpmk.ir/article-1-739-fa.html
URL: http://dpmk.ir/article-1-739-fa.html
خدابنده لو اسلام‌علی، حمصی امیر هومن، لاهیجانیان اکرم‌الملوک، حسنی امیرحسام، محمدی علی. ارزیابی تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده عملیاتی ایستگاه‌های آتش‌نشانی منطقه 20 شهر تهران با استفاده از سامانه GIS. دانش پیشگیری و مدیریت بحران. 1404; 15 (2) :242-265
1- گروه مدیریت محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2- گروه مهندسی صنعت و انرژی، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
2- گروه مهندسی صنعت و انرژی، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
واژه‌های کلیدی: تابآوری کالبدی، تابآوری زیرساختی، سامانه اطلاعات جغرافیایی، آتش‌نشانی تهران، منطقه 20 شهر تهران
متن کامل [PDF 16283 kb]
(86 دریافت)
| چکیده (HTML) (629 مشاهده)
بافت فرسوده
اجزای کالبدی شهر، بخش مهمی از محیط زیست انسان را فراهم می‌کند. یکی از مشکلات اصلی منطقه 20 وجود بافت فرسوده شهری، به‌ویژه در ناحیه 1 است که علاوه بر مشکلات مربوط به فاضلاب، دارای معابر کم‌عرض، تراکم جمعیت و وجود فضایی نامرغوب و نا‌امن است. توانمندسازی کالبد شهر در بافت‌های فرسوده و قدیمی (تاریخی)، مؤلفه بسیار مهمی در رضایتمندی ساکنین و افزایش تابآوری منطقه است. بنابراین به‌منظور ایجاد پایداری در شهر و محلات باید در وجه کالبدی به پایداری دست یافت. میزان تابآوری در مناطق دارای بافت فرسوده در برابر حریق و حوادث، مناسب نیست و در‌نهایت آسیبپذیری ساکنین منطقه را به‌دنبال خواهد داشت. یکی دیگر از دلایل آسیبپذیری ساکنان بافت فرسوده، نداشتن توان مالی ساکنین جهت بهسازی و نوسازی ساختمان خود است که به مرور زمان، روند تخریب ساختمان‌های موجود در این محدوده را در سالیان اخیر شدت بخشیده است. باتوجهبه وجود نقاط و ابنیه حادثه‌خیز در این منطقه، می‌بایست در راستای ارتقای شرایط کیفی محل سکونت ساکنین در این محدوده اقدامات لازم از سوی مراجع ذی‌ربط صورت گیرد. براساس طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران، به دلیل چالش دسترسی تیم‌های آتش‌نشانی معابر با عرض کمتر از 6 متر به‌عنوان بافت فرسوده آسیب‌پذیر در برابر حریق و حوادث در نظر گرفته میشود. بنابراین هرچه عرض مسیرهای دسترسی بیشتر باشد، علاوه بر کاهش گره ترافیکی مسیر و حفظ عملکرد شبکه ارتباطی، تردد خودروهای سنگین عملیاتی آتش‌نشانی تسهیل میشود و این منجر به کاهش زمان رسیدن به محل حادثه و در‌نهایت افزایش میزان تابآوری منطقه خواهد شد.
ابنیه تاریخی
وجود آثار باستانی و ابنیه‌های تاریخی، قدمت و تاریخچه هر سرزمینی را مشخص می‌کند. شهرری یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است. وجود اماکن تاریخی بسیاری از جمله باروی ری، قلعه گبری، برج طغرل، آتشکده ری، دژ رشکان و حرم عبدالعظیم حسنی و بازار سنتی نیازمند حفاظت و توجه و افزایش تابآوری این اماکن در مواجهه با حریق و حوادث است. یکی از مهم‌ترین عوامل در کاهش آسیبپذیری وجود مسیر دسترسی مناسب نیروهای امدادی به‌ویژه، آتش‌نشانان در پاسخ به حریق و حوادث در این اماکن است.
ارزیابی معیارتاب‌آوری زیست محیطی
زیرمعیار خصوصیات جغرافیایی
شیب زمین
یکی از آسیب‌های رایج در بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی سستی زمین و خطر گسیختگی در تمامی سطوح شیب‌دار است که باعث آسیب و خسارت میشود. شیب زمین ارتباط مستقیم با حرکات دامنه‌ها دارد. هرچه شیب زمین کمتر باشد، خطر حرکت‌های دامنه‌ای زمین و آسیب ناشی از آن کمتر خواهد بود. بنابراین در این پژوهش برای تهیه نقشه شیب منطقه ابتدا مدل رقومی ارتفاعی تهیه و در‌نهایت با استفاده از نرم‌افزارArcGIS نقشه شیب تهیه شد. شیب مورد‌نظر در این پژوهش در 5 گروه و بین صفر تا 2، 2 تا 5، 5 تا 8، 8 تا 11 و بیشتر از 11 درجه به دست آمد. براساس نقشه شیب زمین، فاصله اقلیدسی نسبت به مناطق پرشیب محاسبه شد.
فاصله از گسل
گسل‌های فعال در تهران و اطراف آن باعث کاهش تابآوری شهری و کالبدی شده است. فاصله از گسل رابطه مستقیمی با میزان تابآوری ابنیه، شریان‌های حیاتی و زیرساخت‌های شهری در برابر حریق و حوادث و بحران‌ها دارد. هرچه فاصله سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری با گسل کم باشد منجر به کاهش تابآوری و از طرفی افزایش آسیبپذیری در مواجهه با سوانح طبیعی و انسان‌ساخت خواهد شد. مهم‌ترین گسل‌های جنوب تهران شامل گسل‌های جنوب و شمال شهرری هستند که خود گسل شمال ری نیز دارای دو گسل است که در قسمت میانی همپوشانی دارند. گسل شمال ری در راستای شرقی‌غربی و به طول 16/5 کیلومتر در شمال و شمال غربی به‌صورت دیواره به ارتفاع 2 متر در نزدیکی محله عظیم‌آباد وجود دارد. گسل جنوب شهرری نیز به‌صورت دیواره کوتاه و فرسوده‌ای به ارتفاع 1 تا 2 متر در ضلع جنوبی تپه باستانی محله قلعه‌نو دیده میشود. هرچه فاصله از گسل بیشتر باشد تابآوری در آن منطقه یا ناحیه بیشتر خواهد شد. در این پژوهش میزان فاصله از گسل بین 3 تا 9 کیلومتر محاسبه شد. مقدار مطلوبیت این معیار با امتیازدهی به این معیار از 1 تا 9 در نظر گرفته شده است.
پایداری محیط زیستی
فضای سبز
در سال‌های اخیر، آتش‌سوزی فضای سبز در منطقه موردمطالعه افزایش یافته است. مدیریت مؤثر و کارآمد حریق نیاز به اخذ اطلاعات دقیق در‌مورد وقوع آتش‌سوزی، گسترش سریع حریق فضای سبز به اطراف به دلیل نوع گونه‌های گیاهی موجود و تأثیر آن بر محیط زیست دارد. در این پژوهش باتوجهبه تعدد وقوع حریق فضای سبز معابر عمومی (شامل بزرگراه‌ها، اتوبان، خیابان و کوچه) و فضای سبز معابر اختصاصی (شامل ادارات، سازمانها و غیره) و بوستان‌ها به‌عنوان کاربری‌های سازگار جهت افزایش تابآوری مکانی در آتش‌سوزی مورد بررسی قرار گرفت. باتوجهبه اهمیت وقوع حریق‌های فضای سبز شهری به‌صورت فصلی، این شاخص به‌عنوان یک شاخص سازگار است. جهت بررسی تابآوری فضای سبز فواصل 300 متری در 6 طبقه بصورت فاصله اقلیدسی در نظر گرفته شده است.
تلفیق نقشه‌های تولیدشده در معیار تابآوری زیست‌محیطی
باتوجهبه روش تحلیل سلسله‌مراتبی مطابق وزن‌های ارائه‌شده در جدول شماره 5، نقشه معیار تابآوری زیست‌محیطی تهیه شد (تصویر شماره 6).
تصویر شماره 7 اوزان نهایی معیارها و زیرمعیارها را در محیط نرم‌افزار Expert Choice نشان می‌دهد.
ازآنجاییکه تمامی معیارها ارتباط بسیار نزدیکی با موضوع دارند، به‌عنوان یکی از شاخص‌های تأثیرگذار در تابآوری محسوب می‌شوند. تجزیهوتحلیل تابآوری مکانی منطقه 20 شهرداری تهران در راستای توسعه پایدار است. منطقه 20 شهر تهران باتوجهبه ویژگی‌های عنوان‌شده در شاخص‌ها در معرض خطر ناشی از رخداد طبیعی و غیرطبیعی است. بررسی مجموعه معیارها و زیرمعیارهای پژوهش نشان داد میزان تابآوری در منطقه 20 به شکل همگن و یکنواخت نیست. با روی‌هم‌گذاری هریک از لایه‌های تولیدشده ناشی از شاخص‌های موجود که به آن اشاره شد، نقشه کلی تابآوری مکانی در مواجهه با آتش‌سوزی در منطقه موردمطالعه، حاصل شد (تصویر شماره 9).
References
Aghayani, P., & Nikbakhsh, E. (2024). [A review of resilience and fairness concepts and modeling in humanitarian logistics using a meta-analysis approach (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge , 14 (1), 2-23. [DOI:10.32598/DMKP.14.1.801.1]
Anjerani, N., Bigdeli Rad, V., & Pakzad, S. (2023). [A comparative study on the realization of urban resilience in three old, moderate, and new fabrics of Qazvin City, Iran based on perceptions of residents (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge,13 (3), 374-391. [DOI:10.32598/DMKP.13.3.594.3]
Arasteh, M., Baghban, A., & Baghban, S. (2020). [Identification of Key Factors Affecting Urban Resilience with a Foresight Approach (Case Study: Mashhad Metropolis) (Persian)]. Physical Social Planning, 7(2), 63-78. [DOI:10.30473/psp.2020.7007]
Aysham, M., Molaei A., & Ezzati Mehr, M. (2023). [Analysis of the spatial distribution of fire stations in Tabriz city with a passive defense approach (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge, 13 (1), 19-34. [Link]
Ebrahimipour, M., Ziari, K., & Ardalan, D. (2021). [Explaining the pattern of physical resilience measurement in river-centered city against the impact of floods (case study: Tonekabon City) (Persian)]. Geographical Planning of Space, 11(41), 43-68. [DOI:10.30488/gps.2020.214382.3159]
Eric, H. (2023). Resilience engineering in operations and resilience training for firefighters [ A. Khairdast& Afrasiab. E. Khodabandehloo, Persian trans.]. Tehran: Danesh Binoyad Publications. [Link]
Eshghi Chaharborj, A. (2018). [City resilience to earthquakes with a futures research approach, case study: District 1 of Tehran Municipality(Persian) [PhD dissertation]. Ardabili: University of Mohaghegh Ardabili.
Ghasemi, R. , Omidvar, B. and Behzadfar, M. (2020). [Study of the Effectiveness of "Technical-Physical" and "Socio-Economic" Strategies in Improving Urban Resilience against Earthquakes (Persian)]. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 8(1), 99-114. [DOI:10.22059/jurbangeo.2019.278571.1080]
Ghochani, S. K., Attari Rahimi, H., & Akbaregli, F. (2016). [Locating suitable emergency accommodation spaces in cities during times of crisis (Case study: District 11 of Mashhad Municipality)(Persian)] [MA thesis]. Mashhad: Payam Noor University.
Hajarian, A. (2024). [Locating the optimal areas for multipurpose urban shelters based on the principles of passive defense in Isfahan, Iran (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge, 14 (1), 44-59. [DOI:10.32598/DMKP.14.1.803.1]
Hamidi, A. (2023). [Presenting strategies for reducing the physical vulnerability of Kermanshah city due to earthquakes (Persian)] [PhD dissertation]. Tabriz: University of Tabriz.
Kamran, M. (2022). Role of cultural heritage in promoting the resilience of linear/critical infrastructure system with the enhancement of economic dimension of resilience: A critical review. International Journal of Construction Management, 22(7), 1345-1354. [Link]
Kazeminia, A. (2018). [Locating the construction of emergency shelters in Kerman city using GIS (Persian)]. Bi-Quarterly Scientific and Research Journal of Crisis Management, 16, 47-59.
Kheirdastat, A. Jozi, S. A., Rezaian, S., & Mirza Ebrahim Tehrani, M. (2024). [Locating emergency accommodation in District 19 of Tehran using multi-criteria decision-making method (Persian)]. Journal of Human and Environment, 1(22), 54-35. [Link]
Kheirdast, A., Demirchi, E. S., Padash, A., Khodabandehlou, E. A., & Mohammadi Jahdi, Z. (2024). [Relationship of work safety climate with organizational cynicism and career Resilience of firefighters (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge (quarterly), 14(2), 178-191. [DOI:10.32598/DMKP.14.2.826.1
Khodabandehlou, E. A., Hemmasi, A. H., Lahijanian, A., Hassani, A. H., & Mohammadi, A. (2024). [Identification and prioritization of criteria affecting the resilience of Tehran Fire Department using the analytic network process method (Persian)]. Quarterly Journal of Environmental Science and Technology, 26(4). [Link]
Kim, Y. (2021). Building organizational resilience through strategic internal communication and organization–employee relationships. Journal of Applied Communication Research, 49(5), 589-608. [Link]
Liu, B., Chen, X., Zhou, Z., Tang, M., & Li, S. (2019), Research on disaster resilience of earthquake-stricken areas in Longmenshan fault zone based on GIS. In D. J. Parker, E. C. Penning-Rowsell (Eds.), Environmental Hazards and Resilience: Theory and Evidence (pp.50-69). London: Routledge. [Link]
Masoomi, M. T., & Rajabzadeh, M. (2021). [Investigating the vulnerability of Ardabil city road network against natural disasters (earthquake) (Case study: Imam Khomeini Street, Shahr) (Persian)]. Journal of Geography and Environmental Hazards, 10(3), 141-161. [DOI:10.22067/geoeh.2021.67019.0]
Moghimi, S., & Monsefi, D. (2019). [Locating suitable space for temporary accommodation of earthquake victims using hierarchical analysis and weighted linear combination based on GIS, case study: Shahroud city (Persian)]. Journal of Spatial Analysis Environmental Hazarts, 6(1). [Link]
Nasiri Hendeh Khaleh, E., Rostami, S. & Shirini, M. (2023). [Location analysis of Karaj central disaster management (Persian)]. Human Geography Research, 55(3), 83-96. [Link]
Pelling, M., Comelli, T., Cordova, M., Kalaycioğlu, S., Menoscal, J., & Upadhyaya, R., et al. (2024). Normative future visioning for city resilience and development. Climate and Development, 16(4), 335-348. [Link]
Rahimi Juneghani, A., & Nooraie, H. (2024), Evaluation of the physical-functional resilience of Isfahan City center using spatial statistics methods and ELECTRE*. Geo-Spatial Information Science, 1-18. [Link]
Rezaie shahabi, R. , Arab, A., Ahmadi, H., Pishva, A., & Shahbakhsh Mosazehi, M. E. (2023). [Evaluating the Vulnerability of the Urban Fabric of District 18 of Tehran under the Influence of Land Subsidence using ANP and GIS (Persian)]. Journal of Geography and Environmental Hazards, 11(4), 193-219. [DOI: 10.22067/geoeh.2022.76899.1235]
Roosta, M. , Karimkoshteh, N., & Azarm, Z. (2024). [Rereading local community resilience indicators in dealing with crisis an analysis of the narratives and experiences of saadi neighborhood residents in Shiraz During the 2019 Flood Disaster (Persian)]. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 12(1), 85-101. [Link]
Sadeghi Pour, T. , Hajipour, K., & Sadeghi, A. (2023). [The Role of Urban Planning in Post Disaster Recovery through Site Selection of Crisis Management Support Shelters (Case Study: Third District of Shiraz Municipality) (Persian)]. Emergency Management, 12(1), 120-138. [Link]
Saeedi, R. , Aghamohammadi, H. , Alesheikh, A. A., & Vafaeinejad, A. (2024). [Smart emergency services using geographical information system and Internet of Things (Persian)]. Iranian Journal of Remote Sensing and GIS, 16(2), 159-178. [DOI:10.48308/gisj.2024.229150.1128]
Sarreshtehdari, A., & Elhami Khorasani, N. (2022). Post-earthquake emergency response time to locations of fire ignition. Journal of Earthquake Engineering, 26(7), 3389-3416. [Link]
Sauti, N . S & Daud, M. E & Kaamin, M., & Sahat, S. (2021). GIS spatial modelling for seismic risk assessment based on exposure, resilience, and capacity indicators to seismic hazard: A case study of Pahang, Malaysia. Geomatics, Natural Hazards and Risk, 12(1), 1948-1972. [Link]
Sayahpoor, A. , Hematiyan, F., & Shoul, A. (2019). Organizational Resilience Process Analysis Using Interpretative Structural Modeling (Case study: Sapco). Journal of Iranian Public Administration Studies, 2(1), 123-147. [DOI:10.22034/jipas.2019.90667]
Sun, W., Bocchini, P., & Davison, B. D. (2020). Resilience metrics and measurement methods for transportation infrastructure: The state of the art. Sustainable and Resilient Infrastructure, 5(3), 168-199. [Link]
Ghadiri , M., & Tehranchi , A. ( 2019). [ Fire prevention and protection strategies in cultural-historical buildings and textures (Persian)]. Qazvin: Qazvin Academic Jihad Publications. [Link]
Yazdani, M., & Farzaneh Sadat Zaranji, Z. (2024). [Optimum Location of Physical Expansion of Sardasht City Using Combined Methods and Transfer Process Fuzzy Network of Spatial Information System (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge, 13 (4), 474-489. [DOI:10.32598/DMKP.13.4.779.1]
Zardan, M. (2017). [Investigating the effect of transformational leadership on organizational resilience with the mediation of emotional intelligence in fire stations in Rasht City (Persian)] [MA thesis]. Industrial Management (Production), North Strategy Higher Education Institute.
Zebardast, E. and Gheshlaghpour, S. (2024). [Evaluating the resilience of transportation infrastructures in Tehran Metropolis. Case Study: Localities of Two (Region 9), Four (Region 6) and Five (Region 1) Districts (Persian)]. Emergency Management, 12(2), 191-205.[Link]
Zhaleh, M., & Charehjoo, F. (2021). [Measurement and zoning of physical resilience of urban neighborhoods against earthquake (Persian)]. Emergency Management, 10(1), 83-99. [Link]
متن کامل: (49 مشاهده)
مقدمه
حریق و حوادث رخ داده در سالیان اخیر بیانگر این موضوع است که سازمانها به‌صورت فزاینده‌ای آسیب‌پذیر شده و ریسک‌های ناشی از حریق و حوادث نیز افزایش یافته‌اند. نگاه مدیریت شهری در سوانح، رویکرد کاهش مخاطرات و آسیبپذیری بوده است. کلان‌شهر تهران همواره با حوادث و رویدادهای مختلفی همراه است (خدابنده‌لو و همکاران، 1403).
هدف اصلی و کاربردی پژوهش حاضر، بررسی وضعیت موجود و ایدئال تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده موردمطالعه جهت افزایش تابآوری و درنتیجه کاهش آسیبپذیری در سازمان آتش‌نشانی تهران به‌عنوان اولین سازمان امدادی پاسخگو در زمان وقوع بحران و سوانح طبیعی (سیل، زلزله و غیره)، سوانح انسان‌ساخت (حریق، حوادث و خدمات ایمنی) و همچنین حوادث تروریستی است که در‌نهایت منجر به کاهش خسارات جانی و مالی (آتش‌نشانان و شهروندان) و کاهش آسیب به محیط زیست شهری خواهد شد. شبکه ارتباطی شهر، نقش مهمی در تابآوری شهر در برابر حریق و حوادث دارد. در‌صورتی‌که شبکه ارتباطی و مسیرهای دسترسی از تابآوری مناسبی برخوردار باشد و عملکرد خود را از دست ندهد، می‌تواند نقش مهمی در کاهش تلفات ناشی از حوادث داشته باشد. مسیرهای دسترسی بعد از وقوع حوادث به‌عنوان شبکه ارتباطی (شریان‌های حیاتی) شهر برای نیروهای امدادی جهت رسیدن به محل حادثه در کمترین زمان ممکن و در ادامه اقدامات عملیاتی، از قبیل تخلیه، نجات و فاصله گرفتن از شرایط پرخطر و دسترسی به فضاهای امن بسیار حائز اهمیت است. بنابراین در صورت مسدود شدن هرکدام از مسیرهای ارتباطی، خسارات و تلفات ناشی از حوادث و بحران چندین برابر افزایش می‌یابد. در این میان، زلزله اغلب تلفات جبران‌ناپذیری را بر این سکونتگاهها و ساکنان آن تحمیل کرده که لازم است تا با مقاوم‌سازی شهرها بتوان صدمات ناشی از آن را کاهش داد (ژاله و همکاران، 1400).
تابآوری، مفهوم نو‌ظهوری است که بیشتر در مواجهه با عدم قطعیت‌ها به کار می‌رود. تابآوری سازمانی به‌منظور رویارویی و مقابله با چالش‌ها و رخدادهای نابهنگام، اقداماتی را که نقش اساسی در افزایش تابآوری در سازمانها بازی می‌کنند در پیش می‌گیرد (سیاح‌پور، 1397). تابآوری را می‌توان جزو مباحث چالش‌برانگیز سازمان امداد و نجات دانست (آقایانی و همکاران، 1403). تابآوری توانایی ذاتی یک سیستم برای تنظیم عملکرد آن است تا بتواند عملیات موردنیاز را در هر دو مورد پیش‌بینی کرده و شرایط غیرمترقبه را حفظ کند (هولناژل، 1401). تابآوری در مشاغل پرخطر که در آن‌ها یک حادثه می‌تواند منجر به آسیب یا حتی مرگ شود بسیار حائز اهمیت است (زردان، 1396).
آتش‌نشانان معمولاً در محیط‌های مخاطره‌آمیز و ازجمله انفجارها به امدادرسانی و عملیات می‌پردازند، بنابراین آسیبپذیری آنان در حد بالایی است. باتوجهبه اهمیت تابآوری سازمانی در سازمان‌های امدادی و به‌ویژه سازمان‌های آتش‌نشانی به‌عنوان اولین پاسخگو در مواجهه با حریق و حوادث، کیفیت خدمات و تابآوری سازمانی در ارزیابی خدمات ایمنی شهروندان یک موضوع مهم و مؤثر در این سازمانها است (خدبنده‌لو، 1403). شهر تاب‌آور، شهری است که برای آماده شدن و پاسخ‌گویی به همه‌گونه مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت، ناگهانی و کند (براساس سرعت وقوع)، مورد‌انتظار و غیرمنتظره ارزیابی، برنامه‌ریزی و اقدام می‌کند (انجرانی و همکاران، 1402).
پیشینه تحقیق
روند توسعه شهری در طی دهه‌‌های اخیر بسیار شدت یافته و انطباق محیط ساخته‌شده و زیرساخت‌های حیاتی برای افزایش تابآوری آن‌ها نیاز است. یکی از مهم‌ترین عناصر، زیرساخت‌های حملونقل هستند. پرداختن به تابآوری این زیرساخت‌‌ها به‌عنوان رویکردی راهبردی از اهمیت خاصی برخوردار است (زبردست و همکاران، 1402). امروزه نظریه‌های مدیریت سوانح به دنبال ایجاد جوامع تاب‌آور در برابر مخاطرات طبیعی هستند و ضرورت توجه به رویکرد آینده‌پژوهی و نقش و جایگاه آن در ارتقای تابآوری از اهمیت بسیاری برخوردار است (آراسته و همکاران، 1399).
در پژوهشی با عنوان «تابآوری شهر در برابر زلزله با رویکرد آینده‌پژوهی در راستای افزایش تابآوری منطقه 1 شهرداری تهران» علاوه بر مدل بهینه تابآوری، دسترسی به ایستگاه‌های آتش‌نشانی و مراکز درمانی که نقش بسیار حیاتی در افزایش تابآوری منطقه در برابر زلزله با رویکرد آینده‌پژوهی دارد، محدوده تحت پوشش و عملکرد مطلوب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.کاهش سازگاری تابآوری شهری در آینده، ممکن است ابزاری جهانی برای ردیابی پیشرفت شهرها به سمت توسعه تاب‌آور آب و هوا و افزایش جاه‌طلبی و تقویت اقدامات ارائه دهد (پلینگ و همکاران، 2024).
براساس بررسی پژوهشها و استاندارد جهانی، حداکثر زمان پاسخ به کنترل حریق و حوادث 5 دقیقه است. بنابراین هرکدام اعزام از ایستگاه‌های آتش‌نشانی از زمان اعلام حریق و حوادث تا رسیدن آتش‌نشانان به محل حادثه (در محدوده تحت پوشش)، نباید بیش از 5 دقیقه طول بکشد. بنابراین پراکندگی و جانمایی مناسب ایستگاه‌های آتش‌نشانی در سطح شهر از مهم‌ترین موارد ضروری و کلیدی در کلان‌شهرها جهت کاهش زمان سفر است (آیشم و همکاران، 1402).
نتایج حاصل از پژوهش مکان‌یابی بهینه گسترش کالبدی شهر سردشت نشان می‌دهد بر مبنای نقشه همپوشانی به‌دست‌آمده که حاصل مدل‌های فازی و فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP) است، بهترین اراضی جهت توسعه آتی شهر سردشت باتوجهبه موقعیت مکانی شهر به‌صورت پراکنده در قسمت‌های جنوب، جنوب غربی، شمال شرقی و غرب قرار گرفته است (یزدانی و همکاران، 2024). مطالعه تابآوری شهرها در مقابل زلزله از الزامات برنامه‌ریزی کاهش خسارات جانی و مالی زلزله در شهرهاست. تابآوری تعاریف گوناگونی دارد و مدلی جامع به‌منظور محاسبه کمی آن وجود ندارد. تنها یک راهکار فنی یا اجتماعی نمی‌تواند ضامن موفقیت طرح‌های بهبود تابآوری شهری باشد (قاسمی و همکاران، 1399).
با آ‌نکه پژوهش‌های بسیاری در حوزه بحث تابآوری اجتماعی انجام پذیرفته است، اما هنوز زوایای دقیق نحوه کنشگری یک جامعه محلی در مواجهه با شرایط بحران و نیز نحوه تأثیر آنچه از ادبیات علمی به‌عنوان شاخص‌های تابآوری اجتماعی شناخته میشود، روشن نیست. به نظر می‌رسد انجام پژوهش‌های عمیق با رویکرد کیفی و پدیدارشناسانه در مقیاس محلی بتواند درک عمیق‌تری از ابعاد و لایه‌های تابآوری یک اجتماع محلی به دست دهد (روستا و همکاران، 1403). فرونشست زمین پتانسیل ایجاد یک فاجعه عظیم انسانی را دارد و در صورت وقوع آن، زمین‌های کشاورزی، بافت شهرها، شریان‌های حیاتی و بسیاری از جنبه‌های زیست‌محیطی را در معرض آسیبپذیری شدید قرار خواهد داد (رضایی و همکاران، 1401). درپژوهشی با عنوان «ارائه راهبردهای کاهش آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه از زلزله» به ارائه راهبردهای کاهش آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه از زلزله، ارائه مدل‌های کاهش آسیبپذیری از زلزله با استفاده از اصول برنامه‌ریزی شهری و به‌کارگیری مدیریت بحران شهری، جهت ارائه راهبردها و برنامههای عملیاتی به‌منظور ارتقای تابآوری و کاهش آسیبپذیری شهر کرمانشاه از زلزله پرداخته شد (حمیدی، 1402).
نصیری هنده‌خاله و همکاران (1402) در پژوهشی به مکان‌یابی پایگاه پشتیبانی مدیریت بحران مرکزی شهر کرج با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی پرداختند. براساس یافته‌های این پژوهش و پس از ترکیب لایه‌های اطلاعاتی درسامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) نقشه مکان‌یابی پایگاه پشتیبانی مدیریت بحران مرکزی شهر کرج در 5 سطح طبقه‌بندی شد. زیرساخت‌های حملونقل، نقش مهمی در حمایت از اقتصاد ملی و رفاه اجتماعی ایفا می‌کند. رویدادهای شدید، آسیب‌های فیزیکی وحشتناکی را به زیرساخت‌های حملونقل همراه با اثرات اجتماعی و اقتصادی درازمدت وارد کرده است. تعداد فزاینده‌ای از مطالعات بر تجزیهوتحلیل تابآوری زیرساخت‌های حملونقل برای حمایت از برنامه‌ریزی و طراحی و همچنین مدیریت کارآمد متمرکز هستند. به‌عنوان یک بررسی جامع، این پژوهش معیارهای مختلفی را برای ارزیابی تابآوری با بحث در‌مورد چالش‌های اساسی ناشی از عدم قطعیت‌ها و وابستگی‌های متقابل، پوشش می‌دهد (سان و همکاران، 2020).
پژوهش لویی و همکاران (2019) براساس تحلیل عمیق خطر تابآوری در بلایا، ضریب سازگاری ساختار صنعتی و اشتغال و نرخ رشد سرانه تولید ناخالص داخلی را از دیدگاه اجتماعی‌اقتصادی برای سنجش تابآوری در برابر بلایا بررسی می‌کند. نتایج نشان می‌دهد تأثیر «اثر پس از زلزله» بر تابآوری در برابر بلایا به‌طور قابل‌توجهی در طول زمان کاهش می‌یابد و شدت لرزه‌ای و پیچیدگی توپوگرافی، عوامل داخلی مهمی هستند که بهبود تابآوری در بلایا را محدود می‌کنند. این پژوهش یک سناریوی کاربردی گسترده‌تر برای مفهوم تابآوری، به‌ویژه در مدیریت ریسک یکپارچه و فرایند بازسازی پس از زلزله ارائه می‌کند.
پژوهش سرشته‌داری و همکاران (2022) زمان پاسخ آتش‌نشانی به مکان‌های دچار آتش‌سوزی‌شده پس از زلزله را بررسی می‌کند و چارچوبی را برای شناسایی مناطق آسیب‌پذیر در یک جامعه با در نظر گرفتن احتمال حریق و تأخیرهای بالقوه در پاسخ آتش‌نشانی پیشنهاد می‌کند. تأخیرها به‌عنوان تابعی از آسیب پل و راه‌های مسدود‌شده به دلیل آوار ساختمان محاسبه میشود. عدم قطعیت در عملکرد پل و تجمع زباله در تجزیهوتحلیل گنجانده شده است. این چارچوب برای یک مطالعه موردی اعمال میشود تا نشان دهد چگونه کار پیشنهادی می‌تواند برای برنامه‌ریزی منابع آتش‌نشانی و به حداقل رساندن تلفات ناشی از آتش‌سوزی‌های پس از زلزله استفاده شود. سنجش تابآوری مناطق زلزله‌زده در اولویت برای علم پیشگیری و کاهش بلایا است. این پژوهش براساس تحلیل عمیق، خطر تابآوری در بلایا، ضریب سازگاری ساختار صنعتی و اشتغال و نرخ رشد سرانه تولید ناخالص داخلی را از دیدگاه اجتماعی‌اقتصادی برای اندازه‌گیری تابآوری در برابر بلایا می‌سنجد (لیو و همکاران، 2019).
تابآوری نوظهورترین مفهوم برای کاهش خسارات مربوط به فاجعه است. ارزیابی تابآوری زیرساخت ویژگی‌های کلیدی را در تمام مراحل، یعنی قبل، حین و بعد از فاجعه ارائه می‌کند. اگر این ویژگی‌ها به‌درستی مورد توجه قرار گیرند، تقویت تابآوری زیرساختی آسان میشود. میراث فرهنگی جوامع را به گذشته متصل می‌کند و سهمی برابر در توسعه اقتصادی دارد. در این پژوهش، روش‌های گذشته با تمرکز بر تابآوری سیستم زیرساخت به‌طور انتقادی بررسی شده‌اند و یک رویکرد تحلیلی برای مقابله با مفهوم تابآوری از‌طریق بعد اقتصادی و حفاظت از میراث فرهنگی پیشنهاد شده‌اند (کامران، 2022).
پژوهش ساتی و همکاران (2021)، یک روش جدید ارزیابی ریسک لرزه‌ای را در سطح ناحیه محلی پیشنهاد می‌کند. به‌طور خلاصه، یافته‌های پژوهش به‌عنوان پایه‌ای برای کاهش آسیبپذیری کشور در برابر بلایا عمل می‌کند. روابط بین وضعیت فعلی و آینده توسعه و تابآوری هم‌تراز (همسو یا احتمالی) و هم در تضاد (مقابله یا محدود) شکل‌دهنده استراتژی برای تنظیم سیاست است. کاهش و سازگاری در آینده، تابآوری شهری ممکن است ابزاری جهانی برای ردیابی پیشرفت شهرها به سمت توسعه تاب‌آور آب‌و‌هوا و با انجام این کار، افزایش جاه‌طلبی و تقویت اقدامات ارائه دهد (پلینگ و همکاران، 2024).
پژوهش رحیمی و همکاران (2024)، برای اولین بار به دنبال تعیین تابآوری کالبدی‌عملکردی در مرکز شهر اصفهان از‌نظر تحمل زلزله فرضی بود. بر‌این‌اساس این پژوهش می‌تواند به پژوهشگران علوم شهری، سرمایه‌گذاران، مدیران شهری و سازمان‌های محلی و ملی کمک کند تا مناطق تاب‌آور را شناسایی کرده و بر رفع نقاط ضعف عمده آن‌ها تمرکز کرده و از تلفات جانی، مالی و منابع مختلف شهری در اثر زلزله جلوگیری کنند. یکی از اهداف مهم برنامه‌ریزی شهری، کاهش میزان آسیبپذیری سکونتگاهها در برابر بحران است. شبکه ارتباطی و مسیرهای دسترسی شهری یکی از فاکتورهای مهم در کاهش میزان آسیبپذیری شهر در مواجهه با حوادث است (معصومی و همکاران، 1400).
سیستم‌های واکنش اضطراری سنتی بیشتر براساس مکانیسم‌های سنتی و فاقد فناوری مدرن، مانند اینترنت اشیا و یکپارچه‌سازی داده‌های مکانی عمل می‌کنند. به همین دلیل، این سیستم‌ها ممکن است با مشکلاتی همچون تأخیر در اعزام کارکنان اورژانس به محل حادثه و کمبود اطلاعات دقیق و سریع از بیمار مواجه شوند. فناوری‌های مدرن، مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی امکان پاسخ سریع‌تر و کارآمدتر به بحران‌ها را فراهم می‌کنند و به سازمان‌های ذی‌ربط، ازجمله سازمان مدیریت بحران کمک می‌کنند تا تصمیمات بهتری برای تخصیص منابع در شرایط اضطراری بگیرند و عملکرد کلی خود را بهبود بخشند (سعیدی و همکاران، 1403). در کشورهای در‌حال‌توسعه همچون ایران که زیرساخت‌های شهری هنوز در حال احداث است، ضرورت توجه به پدافند غیرعامل شهری برای کاهش حجم خسارات بیشتر موردتوجه است. به‌کارگیری اصول و راهبردهای عملیاتی دفاعی غیرعامل با تأکید بر اصل هم‌جواری برای مکان‌یابی پناهگاه‌های شهری ضروری است (حجاریان، 1403).
براساس بررسی تاریخچه سیلاب‌‌ها، آسیبپذیری ناشی از وقوع سیلاب به دلایل مختلفی از جمله نبود شبکه جمع‌آوری آب‌های‌سطحی، ساخت‌و‌ساز غیرمجاز در حریم رودخانه و محدودیت‌های معابر و شبکه ارتباطی است که باعث افزایش شدت حادثه در زمان وقوع سیل می‌شوند (ابراهیمی‌پور و همکاران، 1400). عدم آمادگی در راستای مواجهه و رویارویی با بحران منجر به افزایش تلفات انسانی و مادی و زمان‌بر شدن فرایند بازگشت جوامع انسانی به شرایط پیش از وقوع بحران خواهد شد. باتوجهبه اینکه از اصلی‌ترین نیازهای فرد آسیب‌دیده ناشی از بحران، دستیابی به یک سرپناه و دریافت خدمات اولیه در ساعات ابتدایی وقوع بحران است، پایگاه‌های پشتیبان مدیریت بحران، می‌توانند در راستای امدادرسانی به بازماندگان مؤثر واقع شوند (صادقی‌پور و همکاران، 1402).
توجه به مقیاس و ابعاد بافت فرسوده از بُعد تابآوری در برابر آتش‌سوزی رویکردی لازم و ضروری است، بنابراین رعایت حریم مناسب تصرف‌ها از اماکن پرخطر، مانند پمپ بنزین و گاز، تعریض و اصلاح معابر در برخی نواحی، به‌خصوص نواحی با تراکم جمعیتی بالا و دارای بافت فرسوده و احداث ایستگاه‌های آتش‌نشانی جدید می‌تواند باعث افزایش تابآوری در منطقه شود (خیردست و همکاران، 1403الف). عوامل متعددی، ازجمله عدم توجه مدیران به مسائل ایمنی و تصمیمات اتخاذ‌شده در این زمینه و همچنین بی‌توجهی به ریسک‌ها و مخاطرات موجود، باعث کاهش تابآوری میشود (خیردست و همکاران، 1403ب).
روش
هدف از انجام پژوهش حاضر، ارزیابی تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده عملیاتی ایستگاه‌های آتش‌نشانی منطقه 20 شهر تهران با استفاده از سامانه (GIS) است. ماهیت این تحقیق از نوع علمی‌پژوهشی و روش این مطالعه، کاربردی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و نیز روش‌های میدانی، نظیر تهیه پرسش‌نامه محقق‌ساخته است. در پژوهش حاضر جهت ارزیابی وضعیت تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده عملیاتی ایستگاه‌های تحت پوشش منطقه 20 شهرداری تهران از 3 معیار، 7 زیرمعیار و 21 شاخص طبق جدول شماره 1 استفاده شده است.
با عنایت اینکه بعضی از معیارها و زیرمعیارها نسبت به سایر معیارها ارجحیت دارند و نقش بسزایی در تابآوری زیرساختی و کالبدی منطقه موردمطالعه داشتند، پرسش‌نامه‌ای برای وزن‌دهی و تعیین اهمیت نسبی هرکدام از معیارها گردآوری شد و در میان کارشناسان و خبرگان سازمان آتش‌نشانی تهران توزیع و تکمیل شد. در پژوهش حاضر و در فرایند تحلیل تابآوری ایستگاه‌های آتش‌نشانی، اولین گام گردآوری داده‌های موردنیاز از منطقه موردمطالعه بود.
این داده‌ها می‌تواند شامل اطلاعات جغرافیایی، مانند موقعیت دقیق ایستگاه‌ها و شبکه راه‌ها و داده‌های مرتبط با ویژگی‌های محیطی و جمعیتی باشد. جمع‌آوری شیپ فایل داده‌های موردنیاز پس از اخذ مجوزهای لازم توسط واحد فناوری و اطلاعات شهرداری منطقه 20 و واحد GIS سازمان آتش‌نشانی تهران جهت تحلیل تابآوری صورت گرفت و پس از جمع‌آوری، این داده‌ها به فرمت مناسب برای پردازش در GIS تبدیل و به سیستم وارد شد. برای استفاده بهینه، تمامی اطلاعات ورودی استانداردسازی شدند تا هماهنگی لازم برای تحلیل برقرار شود. ابتدا با لایه‌سازی برای هریک از معیارهای اصلی و زیرمعیارها در 4 بعد ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی، مراکز امدادی و نظامی، تصرفات و کالبد شهری، با استفاده از اوزان حاصل از فرایندسلسله‌مراتبی در محیط Arc GIS نسخه 10.6(تصویر شماره 1) و روی‌هم‌گذاری لایه‌ها، نقشه تابآوری کلی منطقه20 تهیه شد.
حریق و حوادث رخ داده در سالیان اخیر بیانگر این موضوع است که سازمانها به‌صورت فزاینده‌ای آسیب‌پذیر شده و ریسک‌های ناشی از حریق و حوادث نیز افزایش یافته‌اند. نگاه مدیریت شهری در سوانح، رویکرد کاهش مخاطرات و آسیبپذیری بوده است. کلان‌شهر تهران همواره با حوادث و رویدادهای مختلفی همراه است (خدابنده‌لو و همکاران، 1403).
هدف اصلی و کاربردی پژوهش حاضر، بررسی وضعیت موجود و ایدئال تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده موردمطالعه جهت افزایش تابآوری و درنتیجه کاهش آسیبپذیری در سازمان آتش‌نشانی تهران به‌عنوان اولین سازمان امدادی پاسخگو در زمان وقوع بحران و سوانح طبیعی (سیل، زلزله و غیره)، سوانح انسان‌ساخت (حریق، حوادث و خدمات ایمنی) و همچنین حوادث تروریستی است که در‌نهایت منجر به کاهش خسارات جانی و مالی (آتش‌نشانان و شهروندان) و کاهش آسیب به محیط زیست شهری خواهد شد. شبکه ارتباطی شهر، نقش مهمی در تابآوری شهر در برابر حریق و حوادث دارد. در‌صورتی‌که شبکه ارتباطی و مسیرهای دسترسی از تابآوری مناسبی برخوردار باشد و عملکرد خود را از دست ندهد، می‌تواند نقش مهمی در کاهش تلفات ناشی از حوادث داشته باشد. مسیرهای دسترسی بعد از وقوع حوادث به‌عنوان شبکه ارتباطی (شریان‌های حیاتی) شهر برای نیروهای امدادی جهت رسیدن به محل حادثه در کمترین زمان ممکن و در ادامه اقدامات عملیاتی، از قبیل تخلیه، نجات و فاصله گرفتن از شرایط پرخطر و دسترسی به فضاهای امن بسیار حائز اهمیت است. بنابراین در صورت مسدود شدن هرکدام از مسیرهای ارتباطی، خسارات و تلفات ناشی از حوادث و بحران چندین برابر افزایش می‌یابد. در این میان، زلزله اغلب تلفات جبران‌ناپذیری را بر این سکونتگاهها و ساکنان آن تحمیل کرده که لازم است تا با مقاوم‌سازی شهرها بتوان صدمات ناشی از آن را کاهش داد (ژاله و همکاران، 1400).
تابآوری، مفهوم نو‌ظهوری است که بیشتر در مواجهه با عدم قطعیت‌ها به کار می‌رود. تابآوری سازمانی به‌منظور رویارویی و مقابله با چالش‌ها و رخدادهای نابهنگام، اقداماتی را که نقش اساسی در افزایش تابآوری در سازمانها بازی می‌کنند در پیش می‌گیرد (سیاح‌پور، 1397). تابآوری را می‌توان جزو مباحث چالش‌برانگیز سازمان امداد و نجات دانست (آقایانی و همکاران، 1403). تابآوری توانایی ذاتی یک سیستم برای تنظیم عملکرد آن است تا بتواند عملیات موردنیاز را در هر دو مورد پیش‌بینی کرده و شرایط غیرمترقبه را حفظ کند (هولناژل، 1401). تابآوری در مشاغل پرخطر که در آن‌ها یک حادثه می‌تواند منجر به آسیب یا حتی مرگ شود بسیار حائز اهمیت است (زردان، 1396).
آتش‌نشانان معمولاً در محیط‌های مخاطره‌آمیز و ازجمله انفجارها به امدادرسانی و عملیات می‌پردازند، بنابراین آسیبپذیری آنان در حد بالایی است. باتوجهبه اهمیت تابآوری سازمانی در سازمان‌های امدادی و به‌ویژه سازمان‌های آتش‌نشانی به‌عنوان اولین پاسخگو در مواجهه با حریق و حوادث، کیفیت خدمات و تابآوری سازمانی در ارزیابی خدمات ایمنی شهروندان یک موضوع مهم و مؤثر در این سازمانها است (خدبنده‌لو، 1403). شهر تاب‌آور، شهری است که برای آماده شدن و پاسخ‌گویی به همه‌گونه مخاطرات طبیعی و انسان‌ساخت، ناگهانی و کند (براساس سرعت وقوع)، مورد‌انتظار و غیرمنتظره ارزیابی، برنامه‌ریزی و اقدام می‌کند (انجرانی و همکاران، 1402).
پیشینه تحقیق
روند توسعه شهری در طی دهه‌‌های اخیر بسیار شدت یافته و انطباق محیط ساخته‌شده و زیرساخت‌های حیاتی برای افزایش تابآوری آن‌ها نیاز است. یکی از مهم‌ترین عناصر، زیرساخت‌های حملونقل هستند. پرداختن به تابآوری این زیرساخت‌‌ها به‌عنوان رویکردی راهبردی از اهمیت خاصی برخوردار است (زبردست و همکاران، 1402). امروزه نظریه‌های مدیریت سوانح به دنبال ایجاد جوامع تاب‌آور در برابر مخاطرات طبیعی هستند و ضرورت توجه به رویکرد آینده‌پژوهی و نقش و جایگاه آن در ارتقای تابآوری از اهمیت بسیاری برخوردار است (آراسته و همکاران، 1399).
در پژوهشی با عنوان «تابآوری شهر در برابر زلزله با رویکرد آینده‌پژوهی در راستای افزایش تابآوری منطقه 1 شهرداری تهران» علاوه بر مدل بهینه تابآوری، دسترسی به ایستگاه‌های آتش‌نشانی و مراکز درمانی که نقش بسیار حیاتی در افزایش تابآوری منطقه در برابر زلزله با رویکرد آینده‌پژوهی دارد، محدوده تحت پوشش و عملکرد مطلوب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.کاهش سازگاری تابآوری شهری در آینده، ممکن است ابزاری جهانی برای ردیابی پیشرفت شهرها به سمت توسعه تاب‌آور آب و هوا و افزایش جاه‌طلبی و تقویت اقدامات ارائه دهد (پلینگ و همکاران، 2024).
براساس بررسی پژوهشها و استاندارد جهانی، حداکثر زمان پاسخ به کنترل حریق و حوادث 5 دقیقه است. بنابراین هرکدام اعزام از ایستگاه‌های آتش‌نشانی از زمان اعلام حریق و حوادث تا رسیدن آتش‌نشانان به محل حادثه (در محدوده تحت پوشش)، نباید بیش از 5 دقیقه طول بکشد. بنابراین پراکندگی و جانمایی مناسب ایستگاه‌های آتش‌نشانی در سطح شهر از مهم‌ترین موارد ضروری و کلیدی در کلان‌شهرها جهت کاهش زمان سفر است (آیشم و همکاران، 1402).
نتایج حاصل از پژوهش مکان‌یابی بهینه گسترش کالبدی شهر سردشت نشان می‌دهد بر مبنای نقشه همپوشانی به‌دست‌آمده که حاصل مدل‌های فازی و فرایند تحلیل شبکه‌ای (ANP) است، بهترین اراضی جهت توسعه آتی شهر سردشت باتوجهبه موقعیت مکانی شهر به‌صورت پراکنده در قسمت‌های جنوب، جنوب غربی، شمال شرقی و غرب قرار گرفته است (یزدانی و همکاران، 2024). مطالعه تابآوری شهرها در مقابل زلزله از الزامات برنامه‌ریزی کاهش خسارات جانی و مالی زلزله در شهرهاست. تابآوری تعاریف گوناگونی دارد و مدلی جامع به‌منظور محاسبه کمی آن وجود ندارد. تنها یک راهکار فنی یا اجتماعی نمی‌تواند ضامن موفقیت طرح‌های بهبود تابآوری شهری باشد (قاسمی و همکاران، 1399).
با آ‌نکه پژوهش‌های بسیاری در حوزه بحث تابآوری اجتماعی انجام پذیرفته است، اما هنوز زوایای دقیق نحوه کنشگری یک جامعه محلی در مواجهه با شرایط بحران و نیز نحوه تأثیر آنچه از ادبیات علمی به‌عنوان شاخص‌های تابآوری اجتماعی شناخته میشود، روشن نیست. به نظر می‌رسد انجام پژوهش‌های عمیق با رویکرد کیفی و پدیدارشناسانه در مقیاس محلی بتواند درک عمیق‌تری از ابعاد و لایه‌های تابآوری یک اجتماع محلی به دست دهد (روستا و همکاران، 1403). فرونشست زمین پتانسیل ایجاد یک فاجعه عظیم انسانی را دارد و در صورت وقوع آن، زمین‌های کشاورزی، بافت شهرها، شریان‌های حیاتی و بسیاری از جنبه‌های زیست‌محیطی را در معرض آسیبپذیری شدید قرار خواهد داد (رضایی و همکاران، 1401). درپژوهشی با عنوان «ارائه راهبردهای کاهش آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه از زلزله» به ارائه راهبردهای کاهش آسیبپذیری کالبدی شهر کرمانشاه از زلزله، ارائه مدل‌های کاهش آسیبپذیری از زلزله با استفاده از اصول برنامه‌ریزی شهری و به‌کارگیری مدیریت بحران شهری، جهت ارائه راهبردها و برنامههای عملیاتی به‌منظور ارتقای تابآوری و کاهش آسیبپذیری شهر کرمانشاه از زلزله پرداخته شد (حمیدی، 1402).
نصیری هنده‌خاله و همکاران (1402) در پژوهشی به مکان‌یابی پایگاه پشتیبانی مدیریت بحران مرکزی شهر کرج با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی پرداختند. براساس یافته‌های این پژوهش و پس از ترکیب لایه‌های اطلاعاتی درسامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) نقشه مکان‌یابی پایگاه پشتیبانی مدیریت بحران مرکزی شهر کرج در 5 سطح طبقه‌بندی شد. زیرساخت‌های حملونقل، نقش مهمی در حمایت از اقتصاد ملی و رفاه اجتماعی ایفا می‌کند. رویدادهای شدید، آسیب‌های فیزیکی وحشتناکی را به زیرساخت‌های حملونقل همراه با اثرات اجتماعی و اقتصادی درازمدت وارد کرده است. تعداد فزاینده‌ای از مطالعات بر تجزیهوتحلیل تابآوری زیرساخت‌های حملونقل برای حمایت از برنامه‌ریزی و طراحی و همچنین مدیریت کارآمد متمرکز هستند. به‌عنوان یک بررسی جامع، این پژوهش معیارهای مختلفی را برای ارزیابی تابآوری با بحث در‌مورد چالش‌های اساسی ناشی از عدم قطعیت‌ها و وابستگی‌های متقابل، پوشش می‌دهد (سان و همکاران، 2020).
پژوهش لویی و همکاران (2019) براساس تحلیل عمیق خطر تابآوری در بلایا، ضریب سازگاری ساختار صنعتی و اشتغال و نرخ رشد سرانه تولید ناخالص داخلی را از دیدگاه اجتماعی‌اقتصادی برای سنجش تابآوری در برابر بلایا بررسی می‌کند. نتایج نشان می‌دهد تأثیر «اثر پس از زلزله» بر تابآوری در برابر بلایا به‌طور قابل‌توجهی در طول زمان کاهش می‌یابد و شدت لرزه‌ای و پیچیدگی توپوگرافی، عوامل داخلی مهمی هستند که بهبود تابآوری در بلایا را محدود می‌کنند. این پژوهش یک سناریوی کاربردی گسترده‌تر برای مفهوم تابآوری، به‌ویژه در مدیریت ریسک یکپارچه و فرایند بازسازی پس از زلزله ارائه می‌کند.
پژوهش سرشته‌داری و همکاران (2022) زمان پاسخ آتش‌نشانی به مکان‌های دچار آتش‌سوزی‌شده پس از زلزله را بررسی می‌کند و چارچوبی را برای شناسایی مناطق آسیب‌پذیر در یک جامعه با در نظر گرفتن احتمال حریق و تأخیرهای بالقوه در پاسخ آتش‌نشانی پیشنهاد می‌کند. تأخیرها به‌عنوان تابعی از آسیب پل و راه‌های مسدود‌شده به دلیل آوار ساختمان محاسبه میشود. عدم قطعیت در عملکرد پل و تجمع زباله در تجزیهوتحلیل گنجانده شده است. این چارچوب برای یک مطالعه موردی اعمال میشود تا نشان دهد چگونه کار پیشنهادی می‌تواند برای برنامه‌ریزی منابع آتش‌نشانی و به حداقل رساندن تلفات ناشی از آتش‌سوزی‌های پس از زلزله استفاده شود. سنجش تابآوری مناطق زلزله‌زده در اولویت برای علم پیشگیری و کاهش بلایا است. این پژوهش براساس تحلیل عمیق، خطر تابآوری در بلایا، ضریب سازگاری ساختار صنعتی و اشتغال و نرخ رشد سرانه تولید ناخالص داخلی را از دیدگاه اجتماعی‌اقتصادی برای اندازه‌گیری تابآوری در برابر بلایا می‌سنجد (لیو و همکاران، 2019).
تابآوری نوظهورترین مفهوم برای کاهش خسارات مربوط به فاجعه است. ارزیابی تابآوری زیرساخت ویژگی‌های کلیدی را در تمام مراحل، یعنی قبل، حین و بعد از فاجعه ارائه می‌کند. اگر این ویژگی‌ها به‌درستی مورد توجه قرار گیرند، تقویت تابآوری زیرساختی آسان میشود. میراث فرهنگی جوامع را به گذشته متصل می‌کند و سهمی برابر در توسعه اقتصادی دارد. در این پژوهش، روش‌های گذشته با تمرکز بر تابآوری سیستم زیرساخت به‌طور انتقادی بررسی شده‌اند و یک رویکرد تحلیلی برای مقابله با مفهوم تابآوری از‌طریق بعد اقتصادی و حفاظت از میراث فرهنگی پیشنهاد شده‌اند (کامران، 2022).
پژوهش ساتی و همکاران (2021)، یک روش جدید ارزیابی ریسک لرزه‌ای را در سطح ناحیه محلی پیشنهاد می‌کند. به‌طور خلاصه، یافته‌های پژوهش به‌عنوان پایه‌ای برای کاهش آسیبپذیری کشور در برابر بلایا عمل می‌کند. روابط بین وضعیت فعلی و آینده توسعه و تابآوری هم‌تراز (همسو یا احتمالی) و هم در تضاد (مقابله یا محدود) شکل‌دهنده استراتژی برای تنظیم سیاست است. کاهش و سازگاری در آینده، تابآوری شهری ممکن است ابزاری جهانی برای ردیابی پیشرفت شهرها به سمت توسعه تاب‌آور آب‌و‌هوا و با انجام این کار، افزایش جاه‌طلبی و تقویت اقدامات ارائه دهد (پلینگ و همکاران، 2024).
پژوهش رحیمی و همکاران (2024)، برای اولین بار به دنبال تعیین تابآوری کالبدی‌عملکردی در مرکز شهر اصفهان از‌نظر تحمل زلزله فرضی بود. بر‌این‌اساس این پژوهش می‌تواند به پژوهشگران علوم شهری، سرمایه‌گذاران، مدیران شهری و سازمان‌های محلی و ملی کمک کند تا مناطق تاب‌آور را شناسایی کرده و بر رفع نقاط ضعف عمده آن‌ها تمرکز کرده و از تلفات جانی، مالی و منابع مختلف شهری در اثر زلزله جلوگیری کنند. یکی از اهداف مهم برنامه‌ریزی شهری، کاهش میزان آسیبپذیری سکونتگاهها در برابر بحران است. شبکه ارتباطی و مسیرهای دسترسی شهری یکی از فاکتورهای مهم در کاهش میزان آسیبپذیری شهر در مواجهه با حوادث است (معصومی و همکاران، 1400).
سیستم‌های واکنش اضطراری سنتی بیشتر براساس مکانیسم‌های سنتی و فاقد فناوری مدرن، مانند اینترنت اشیا و یکپارچه‌سازی داده‌های مکانی عمل می‌کنند. به همین دلیل، این سیستم‌ها ممکن است با مشکلاتی همچون تأخیر در اعزام کارکنان اورژانس به محل حادثه و کمبود اطلاعات دقیق و سریع از بیمار مواجه شوند. فناوری‌های مدرن، مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی امکان پاسخ سریع‌تر و کارآمدتر به بحران‌ها را فراهم می‌کنند و به سازمان‌های ذی‌ربط، ازجمله سازمان مدیریت بحران کمک می‌کنند تا تصمیمات بهتری برای تخصیص منابع در شرایط اضطراری بگیرند و عملکرد کلی خود را بهبود بخشند (سعیدی و همکاران، 1403). در کشورهای در‌حال‌توسعه همچون ایران که زیرساخت‌های شهری هنوز در حال احداث است، ضرورت توجه به پدافند غیرعامل شهری برای کاهش حجم خسارات بیشتر موردتوجه است. به‌کارگیری اصول و راهبردهای عملیاتی دفاعی غیرعامل با تأکید بر اصل هم‌جواری برای مکان‌یابی پناهگاه‌های شهری ضروری است (حجاریان، 1403).
براساس بررسی تاریخچه سیلاب‌‌ها، آسیبپذیری ناشی از وقوع سیلاب به دلایل مختلفی از جمله نبود شبکه جمع‌آوری آب‌های‌سطحی، ساخت‌و‌ساز غیرمجاز در حریم رودخانه و محدودیت‌های معابر و شبکه ارتباطی است که باعث افزایش شدت حادثه در زمان وقوع سیل می‌شوند (ابراهیمی‌پور و همکاران، 1400). عدم آمادگی در راستای مواجهه و رویارویی با بحران منجر به افزایش تلفات انسانی و مادی و زمان‌بر شدن فرایند بازگشت جوامع انسانی به شرایط پیش از وقوع بحران خواهد شد. باتوجهبه اینکه از اصلی‌ترین نیازهای فرد آسیب‌دیده ناشی از بحران، دستیابی به یک سرپناه و دریافت خدمات اولیه در ساعات ابتدایی وقوع بحران است، پایگاه‌های پشتیبان مدیریت بحران، می‌توانند در راستای امدادرسانی به بازماندگان مؤثر واقع شوند (صادقی‌پور و همکاران، 1402).
توجه به مقیاس و ابعاد بافت فرسوده از بُعد تابآوری در برابر آتش‌سوزی رویکردی لازم و ضروری است، بنابراین رعایت حریم مناسب تصرف‌ها از اماکن پرخطر، مانند پمپ بنزین و گاز، تعریض و اصلاح معابر در برخی نواحی، به‌خصوص نواحی با تراکم جمعیتی بالا و دارای بافت فرسوده و احداث ایستگاه‌های آتش‌نشانی جدید می‌تواند باعث افزایش تابآوری در منطقه شود (خیردست و همکاران، 1403الف). عوامل متعددی، ازجمله عدم توجه مدیران به مسائل ایمنی و تصمیمات اتخاذ‌شده در این زمینه و همچنین بی‌توجهی به ریسک‌ها و مخاطرات موجود، باعث کاهش تابآوری میشود (خیردست و همکاران، 1403ب).
روش
هدف از انجام پژوهش حاضر، ارزیابی تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده عملیاتی ایستگاه‌های آتش‌نشانی منطقه 20 شهر تهران با استفاده از سامانه (GIS) است. ماهیت این تحقیق از نوع علمی‌پژوهشی و روش این مطالعه، کاربردی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و نیز روش‌های میدانی، نظیر تهیه پرسش‌نامه محقق‌ساخته است. در پژوهش حاضر جهت ارزیابی وضعیت تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده عملیاتی ایستگاه‌های تحت پوشش منطقه 20 شهرداری تهران از 3 معیار، 7 زیرمعیار و 21 شاخص طبق جدول شماره 1 استفاده شده است.
با عنایت اینکه بعضی از معیارها و زیرمعیارها نسبت به سایر معیارها ارجحیت دارند و نقش بسزایی در تابآوری زیرساختی و کالبدی منطقه موردمطالعه داشتند، پرسش‌نامه‌ای برای وزن‌دهی و تعیین اهمیت نسبی هرکدام از معیارها گردآوری شد و در میان کارشناسان و خبرگان سازمان آتش‌نشانی تهران توزیع و تکمیل شد. در پژوهش حاضر و در فرایند تحلیل تابآوری ایستگاه‌های آتش‌نشانی، اولین گام گردآوری داده‌های موردنیاز از منطقه موردمطالعه بود.
این داده‌ها می‌تواند شامل اطلاعات جغرافیایی، مانند موقعیت دقیق ایستگاه‌ها و شبکه راه‌ها و داده‌های مرتبط با ویژگی‌های محیطی و جمعیتی باشد. جمع‌آوری شیپ فایل داده‌های موردنیاز پس از اخذ مجوزهای لازم توسط واحد فناوری و اطلاعات شهرداری منطقه 20 و واحد GIS سازمان آتش‌نشانی تهران جهت تحلیل تابآوری صورت گرفت و پس از جمع‌آوری، این داده‌ها به فرمت مناسب برای پردازش در GIS تبدیل و به سیستم وارد شد. برای استفاده بهینه، تمامی اطلاعات ورودی استانداردسازی شدند تا هماهنگی لازم برای تحلیل برقرار شود. ابتدا با لایه‌سازی برای هریک از معیارهای اصلی و زیرمعیارها در 4 بعد ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی، مراکز امدادی و نظامی، تصرفات و کالبد شهری، با استفاده از اوزان حاصل از فرایندسلسله‌مراتبی در محیط Arc GIS نسخه 10.6(تصویر شماره 1) و روی‌هم‌گذاری لایه‌ها، نقشه تابآوری کلی منطقه20 تهیه شد.
پس از تکمیل نقشه نهایی تابآوری منطقه 20 شهرداری تهران، با استفاده از وزن‌دهی به هریک از معیارهای تأثیرگذار در تابآوری منطقه و همچنین با به‌کارگیری روش طوفان فکری در بین خبرگان، معیارها و شاخص‌های مؤثر در تقویت و افزایش تابآوری ایستگاه‌های آتش‌نشانی محدوده تحت پوشش منطقه 20 تهران استخراج شد. برای تعیین مؤثرترین شاخص‌ها با رویکرد ارزیابی تابآوری مکانی، از نرم‌افزار Arc Map استفاده شده است.
داده‌های به‌کار‌رفته براساس معیارهای مؤثر در ارزیابی تابآوری با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره مورد ارزیابی قرار گرفته است. با ایجاد ساختار سلسله‌مراتبی و اعمال ضرایب مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره، درجه‌بندی شاخص‌ها مشخص شد و 15 پرسش‌نامه در اختیار خبرگان آتش‌نشانی و حوزه مدیریت بحران قرار گرفت. روش انجام پژوهش کاربردی بوده و تجزیهوتحلیل داده‌ها با استفاده از مدل ارزیابی سلسله‌مراتبی و نرم‌افزار Arc GIS استانداردسازی شده است. روش نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی ساده بود و برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد. وزن عوامل با استفاده از نرم‌افزار Expert Choice نسخه 11محاسبه شد و همچنین میزان نرخ ناسازگاری قضاوت‌ها محاسبه شد و ضریب ناسازگاری کمتر از 0/1 به دست آمد.
فرمول کوکران جهت تعیین حجم نمونه (فرمول شماره 1):
جهت تعیین روایی پرسش‌نامه نسبت روایی محتوایی (CVR)براساس نظر 25 نفر از خبرگان محاسبه شد. هریک از سؤالات در قالب طیف لیکرت (سؤال ضروری است، سؤال مفید است ولی ضروری نیست و سؤال ضرورتی ندارد) ارزیابی شد و سؤالاتی را که مقدار شاخص CVR آن‌ها کمتر از حد مجاز بود حذف شد. مقدار روایی پرسش‌نامه 0/49 محاسبه شد.
تعیین روایی پرسش‌نامه با استفاده از فرمول شماره 2 انجام شده است.
برای سنجش پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ و نرم‌افزار SPSS نسخه 22 استفاده شد. همچنین جهت تعیین اهمیت و برتری هرکدام از پارامترها از دامنه امتیازی 1 تا 9 و از شاخص‌های جدول شماره 2 استفاده شد.
سنجش پایایی پرسش‌نامه با استفاده فرمول شماره 3 انجام شد.
شناسایی و ارزیابی عوامل تابآوری کالبدی منطقه موردمطالعه
شناسایی عوامل مؤثر بر تابآوری کالبدی
در سال‌های اخیر در سطح جهانی تغییرات زیادی در نگرش به مخاطرات رخ داده است؛ بهطورکلی دیدگاه از کاهش آسیبپذیری، به افزایش تابآوری شهرها در مواجهه با حوادث تغییر پیدا کرده است. باتوجهبه غیرمنتظره بودن حوادث طبیعی و انسان‌ساخت و غیرقابل‌پیش‌بینی بودن آن، تابآوری کالبدی و زیرساختی می‌تواند به‌عنوان توانایی تطابق و سازش سیستم‌ها در برابر شوک‌ها، بدون از دست رفتن سیستم در زمان وقوع حوادث مطرح شود. از دیدگاه تابآوری کالبدی و زیرساختی، قبل از وقوع حوادث، برنامههای پیشگیرانه و کاهش اثر حوادث جهت تقویت ویژگی‌های سیستم تاب‌آور باید پیاده‌سازی شود. باتوجهبه این دیدگاه، تقویت تابآوری زیرساختی و کالبدی شهری در مواجهه با حوادث برای نیل به اهداف توسعه پایدار شهری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این پژوهش 2 زیرمعیار تصرفات (شامل اماکن کم، میان و پر خطر) و کالبد شهری (شامل بافت فرسوده، ابنیه تاریخی و فرهنگی، پل‌ها) طبق جدول شماره 1 مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است.
شناسایی عوامل مؤثر بر تابآوری زیرساختی
جهت بررسی عوامل موجود در زیرساخت‌های تأسیسات شهری منطقه 20، باید سازمان‌های موازی درگیر در مدیریت بحران مورد بررسی قرار بگیرند. بنابراین با بررسی مدارک و مستندات موجود و رعایت الزامات و استانداردهای شهرسازی می‌توان به این مهم دست یافت. از دیدگاه تابآوری، تأسیسات شهری یکی از عوامل کلیدی زیرساخت است. در پژوهش حاضر هریک از طبقات عوامل مؤثر بر تابآوری زیرساختی مانند ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی و مراکز امدادی و نظامی بین 1 تا 9 طبق جدول شماره 2 درجه‌بندی شدند.عدد 1 نشان‌دهنده تابآوری خیلی‌کم و عدد 9 نشان‌دهنده تابآوری خیلی زیاد است. پس از طبقه‌بندی لایه‌های مکانی، هرکدام از عوامل مکانی و وزن‌های هرکدام از آن‌ها با استفاده از تکنیک ترکیب خطی وزنی در سامانه GIS روی‌هم‌گذاری شدند. شاخص‌های مورد‌بررسی در این گام از پژوهش، شامل تعداد و محدوده ایستگاه‌های آتش‌نشانی، تعداد پرسنل، تعداد خودروها و تجهیزات، ایستگاه‌های گاز، مراکز بهداشتی و درمانی، مراکز نظامی و انتظامی، تعداد هیدرانت (شیرهای آتش‌نشانی)، جمعیت، معابر (بزرگراه، خیابان و کوچه) و خطوط انتقال نیرو بودند. میزان و تعداد هرکدام از شاخص‌ها طبق جدول شماره 1 و استانداردهای موجود مشخص شده است.
شناسایی عوامل مؤثر بر تابآوری زیست‌محیطی
وقوع بیش از صدها نوع آتش‌سوزی (کوچک و بزرگ) در بین ایستگاه‌های تحت پوشش منطقه موردمطالعه، بیانگر این موضوع است که منطقه 20 از‌نظر وقوع آتش‌سوزی‌ها از آمار بالایی برخوردار است که درنتیجه باعث ایجاد خسارت‌های جانی، مالی و آلودگی‌های زیست‌محیطی زیادی برای ساکنین منطقه میشود. جهت بررسی تهدیدهای زیست‌محیطی، این عامل مورد وزن‌دهی قرار گرفت. با به‌کارگیری روش‌های صحیح و درست مدیریت آتش‌سوزی‌های فضای سبز (معابر اختصاصی و عمومی) و پرداختن به مقوله ایمنی و پیشگیری می‌توان در راستای حفاظت از محیط زیست شهری و کاهش آثار مخرب زیست‌محیطی ناشی از حریق و حوادث گام مؤثری در منطقه برداشت. از مهم‌ترین برنامههای مدیریت زیست‌محیطی بررسی چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از حریق و حوادث است که باعث آلودگی هوا، خاک و آب بر اثر آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی میشود.
در پژوهش حاضر هریک از طبقات عوامل مؤثر بر تابآوری مکانی، طبق جدول شماره 2، براساس اعداد 1 تا 9 درجه‌بندی شدند. عدد 1 نشان‌دهنده تابآوری خیلی‌کم و عدد 9 نشان‌دهنده تابآوری خیلی زیاد است. پس از طبقه‌بندی لایه‌های مکانی هرکدام از عوامل مکانی و وزن‌های هرکدام از آن‌ها با استفاده از تکنیک ترکیب خطی وزنی در سامانه Arc GIS روی‌هم‌گذاری شدند.
یافته‌ها
معرفی منطقه موردمطالعه
منطقه 20 (شهرری) جنوبی‌ترین منطقه شهری شهرداری تهران است و دارای 5 ناحیه داخل محدوده و 2 ناحیه خارج از محدوده و 22 محله است. منطقه 20 تهران از لحاظ موقعیت شهری در جنوب شهر تهران قرار داشته و با مناطق 15، 19، 16 همجوار است. این منطقه با احتساب حریم 186 کیلومتر مربع مساحت دارد و 5 ناحیه در داخل حریم و 2 ناحیه در خارج از حریم تشکیل شده است و تقریباً 453 هزار نفر جمعیت دارد. تصویر شماره 2 محدوده منطقه 20 شهرداری تهران را نشان می‌دهد.
داده‌های به‌کار‌رفته براساس معیارهای مؤثر در ارزیابی تابآوری با استفاده از مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره مورد ارزیابی قرار گرفته است. با ایجاد ساختار سلسله‌مراتبی و اعمال ضرایب مدل تصمیم‌گیری چندمعیاره، درجه‌بندی شاخص‌ها مشخص شد و 15 پرسش‌نامه در اختیار خبرگان آتش‌نشانی و حوزه مدیریت بحران قرار گرفت. روش انجام پژوهش کاربردی بوده و تجزیهوتحلیل داده‌ها با استفاده از مدل ارزیابی سلسله‌مراتبی و نرم‌افزار Arc GIS استانداردسازی شده است. روش نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی ساده بود و برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد. وزن عوامل با استفاده از نرم‌افزار Expert Choice نسخه 11محاسبه شد و همچنین میزان نرخ ناسازگاری قضاوت‌ها محاسبه شد و ضریب ناسازگاری کمتر از 0/1 به دست آمد.
فرمول کوکران جهت تعیین حجم نمونه (فرمول شماره 1):
جهت تعیین روایی پرسش‌نامه نسبت روایی محتوایی (CVR)براساس نظر 25 نفر از خبرگان محاسبه شد. هریک از سؤالات در قالب طیف لیکرت (سؤال ضروری است، سؤال مفید است ولی ضروری نیست و سؤال ضرورتی ندارد) ارزیابی شد و سؤالاتی را که مقدار شاخص CVR آن‌ها کمتر از حد مجاز بود حذف شد. مقدار روایی پرسش‌نامه 0/49 محاسبه شد.
تعیین روایی پرسش‌نامه با استفاده از فرمول شماره 2 انجام شده است.
برای سنجش پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ و نرم‌افزار SPSS نسخه 22 استفاده شد. همچنین جهت تعیین اهمیت و برتری هرکدام از پارامترها از دامنه امتیازی 1 تا 9 و از شاخص‌های جدول شماره 2 استفاده شد.
سنجش پایایی پرسش‌نامه با استفاده فرمول شماره 3 انجام شد.
شناسایی و ارزیابی عوامل تابآوری کالبدی منطقه موردمطالعه
شناسایی عوامل مؤثر بر تابآوری کالبدی
در سال‌های اخیر در سطح جهانی تغییرات زیادی در نگرش به مخاطرات رخ داده است؛ بهطورکلی دیدگاه از کاهش آسیبپذیری، به افزایش تابآوری شهرها در مواجهه با حوادث تغییر پیدا کرده است. باتوجهبه غیرمنتظره بودن حوادث طبیعی و انسان‌ساخت و غیرقابل‌پیش‌بینی بودن آن، تابآوری کالبدی و زیرساختی می‌تواند به‌عنوان توانایی تطابق و سازش سیستم‌ها در برابر شوک‌ها، بدون از دست رفتن سیستم در زمان وقوع حوادث مطرح شود. از دیدگاه تابآوری کالبدی و زیرساختی، قبل از وقوع حوادث، برنامههای پیشگیرانه و کاهش اثر حوادث جهت تقویت ویژگی‌های سیستم تاب‌آور باید پیاده‌سازی شود. باتوجهبه این دیدگاه، تقویت تابآوری زیرساختی و کالبدی شهری در مواجهه با حوادث برای نیل به اهداف توسعه پایدار شهری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این پژوهش 2 زیرمعیار تصرفات (شامل اماکن کم، میان و پر خطر) و کالبد شهری (شامل بافت فرسوده، ابنیه تاریخی و فرهنگی، پل‌ها) طبق جدول شماره 1 مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفته است.
شناسایی عوامل مؤثر بر تابآوری زیرساختی
جهت بررسی عوامل موجود در زیرساخت‌های تأسیسات شهری منطقه 20، باید سازمان‌های موازی درگیر در مدیریت بحران مورد بررسی قرار بگیرند. بنابراین با بررسی مدارک و مستندات موجود و رعایت الزامات و استانداردهای شهرسازی می‌توان به این مهم دست یافت. از دیدگاه تابآوری، تأسیسات شهری یکی از عوامل کلیدی زیرساخت است. در پژوهش حاضر هریک از طبقات عوامل مؤثر بر تابآوری زیرساختی مانند ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی و مراکز امدادی و نظامی بین 1 تا 9 طبق جدول شماره 2 درجه‌بندی شدند.عدد 1 نشان‌دهنده تابآوری خیلی‌کم و عدد 9 نشان‌دهنده تابآوری خیلی زیاد است. پس از طبقه‌بندی لایه‌های مکانی، هرکدام از عوامل مکانی و وزن‌های هرکدام از آن‌ها با استفاده از تکنیک ترکیب خطی وزنی در سامانه GIS روی‌هم‌گذاری شدند. شاخص‌های مورد‌بررسی در این گام از پژوهش، شامل تعداد و محدوده ایستگاه‌های آتش‌نشانی، تعداد پرسنل، تعداد خودروها و تجهیزات، ایستگاه‌های گاز، مراکز بهداشتی و درمانی، مراکز نظامی و انتظامی، تعداد هیدرانت (شیرهای آتش‌نشانی)، جمعیت، معابر (بزرگراه، خیابان و کوچه) و خطوط انتقال نیرو بودند. میزان و تعداد هرکدام از شاخص‌ها طبق جدول شماره 1 و استانداردهای موجود مشخص شده است.
شناسایی عوامل مؤثر بر تابآوری زیست‌محیطی
وقوع بیش از صدها نوع آتش‌سوزی (کوچک و بزرگ) در بین ایستگاه‌های تحت پوشش منطقه موردمطالعه، بیانگر این موضوع است که منطقه 20 از‌نظر وقوع آتش‌سوزی‌ها از آمار بالایی برخوردار است که درنتیجه باعث ایجاد خسارت‌های جانی، مالی و آلودگی‌های زیست‌محیطی زیادی برای ساکنین منطقه میشود. جهت بررسی تهدیدهای زیست‌محیطی، این عامل مورد وزن‌دهی قرار گرفت. با به‌کارگیری روش‌های صحیح و درست مدیریت آتش‌سوزی‌های فضای سبز (معابر اختصاصی و عمومی) و پرداختن به مقوله ایمنی و پیشگیری می‌توان در راستای حفاظت از محیط زیست شهری و کاهش آثار مخرب زیست‌محیطی ناشی از حریق و حوادث گام مؤثری در منطقه برداشت. از مهم‌ترین برنامههای مدیریت زیست‌محیطی بررسی چالش‌های زیست‌محیطی ناشی از حریق و حوادث است که باعث آلودگی هوا، خاک و آب بر اثر آتش‌سوزی‌های عمدی و غیرعمدی میشود.
در پژوهش حاضر هریک از طبقات عوامل مؤثر بر تابآوری مکانی، طبق جدول شماره 2، براساس اعداد 1 تا 9 درجه‌بندی شدند. عدد 1 نشان‌دهنده تابآوری خیلی‌کم و عدد 9 نشان‌دهنده تابآوری خیلی زیاد است. پس از طبقه‌بندی لایه‌های مکانی هرکدام از عوامل مکانی و وزن‌های هرکدام از آن‌ها با استفاده از تکنیک ترکیب خطی وزنی در سامانه Arc GIS روی‌هم‌گذاری شدند.
یافته‌ها
معرفی منطقه موردمطالعه
منطقه 20 (شهرری) جنوبی‌ترین منطقه شهری شهرداری تهران است و دارای 5 ناحیه داخل محدوده و 2 ناحیه خارج از محدوده و 22 محله است. منطقه 20 تهران از لحاظ موقعیت شهری در جنوب شهر تهران قرار داشته و با مناطق 15، 19، 16 همجوار است. این منطقه با احتساب حریم 186 کیلومتر مربع مساحت دارد و 5 ناحیه در داخل حریم و 2 ناحیه در خارج از حریم تشکیل شده است و تقریباً 453 هزار نفر جمعیت دارد. تصویر شماره 2 محدوده منطقه 20 شهرداری تهران را نشان می‌دهد.
یافته‌های حاصل از معیار تابآوری زیرساختی
مهم‌ترین هدف پژوهش حاضر بررسی تابآوری زیرساختی و کالبدی در منطقه 20 تهران از‌نظر ایمنی و آتش‌نشانی است که با استفاده از معیارها و استانداردها تعیین میشود. تعیین تابآوری زیرساختی به عوامل مختلفی بستگی دارد. بنابراین با در نظر گرفتن مختصات جغرافیایی منطقه 20 می‌توان عوامل مؤثر در آن را تعیین کرد. در پژوهش حاضر برای تعیین تابآوری، یکی از معیارهای بررسی‌شده از نوع زیرساختی است که خود دارای 3 زیر معیار شامل ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی و مراکز امدادی و نظامی است. در ادامه به‌ترتیب به تفسیر یافته‌هاپرداخته شده است.
دسترسی به ایستگاه‌های آتش‌نشانی
ساختمان‌ها و ایستگاه‌های آتش‌نشانی به اندازه هر ساختمان عمومی و امدادی دیگری دارای اهمیت فراوان است. ایستگاه‌های آتش‌نشانی محل استقرار و جانمایی خودروهای سبک و سنگین عملیاتی آتش‌نشانی (حریق، نجات و پشتیبانی)، ازجمله مراکز بسیار مهم و حیاتی خدمات‌رسانی در شهرها هستند که نقش بسیار مهمی در امر تأمین ایمنی شهروندان برعهده دارند. جانمایی و مکان‌یابی مناسب ایستگاه‌های آتش‌نشانی به دلیل اهمیت روزافزون امر ایمنی در شهرها و همچنین دسترسی آتش‌نشانان به محل حریق و حادثه در کمترین زمان ممکن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. دسترسی مناسب و سریع نیروهای امدادی مستقر در ایستگاه‌های آتش‌نشانی به محل حادثه نیز به‌عنوان یک فاکتور بسیار مهم در امدادرسانی به شهروندان تلقی میشود و افزایش فاصله تصرفات (نوع کاربری) و محل وقوع حریق و حوادث با ایستگاه‌های آتش‌نشانی، زمان رسیدن به محل حادثه را افزایش و سرعت امداد و نجات را کاهش می‌دهد. در منطقه 20 شهرداری تهران، 7 ایستگاه آتش‌نشانی در نقاط مختلف جانمایی شده است. وجود این تعداد از ایستگاه‌ها برای تعیین تابآوری لازم است، ولی کافی نیست. تعیین نقاط تاب‌آور در منطقه مطالعاتی باید در محل یا منطقه‌ای باشد که به ایستگاه‌های آتش‌نشانی نزدیک باشد تا امدادرسانی در صورت بروز حریق و حوادث در کمترین زمان ممکن صورت گیرد. بنابراین در این تحقیق برای تاب‌آور کردن منطقه در برابر حریق و حوادث، مراکز آتش‌نشانی موجود منطقه به لحاظ قرارگیری مکانی و شعاع عملکرد آن‌ها مورد بررسی قرار گرفت. از‌این‌رو براساس موقعیت ایستگاه‌های آتش‌نشانی در منطقه، فاصله اقلیدسی نسبت به ایستگاه‌ها محاسبه شده است. یافته‌های پژوهش در این گام حاکی از آن است که فاصله تا 1500 متر از ایستگاه‌ها تابآوری بالا، از 1500 الی 2500 متر تابآوری خوب، از 2500 تا 3500 متر تابآوری مطلوب، از 3500 تا 5000 متر تابآوری متوسط و از 5000 متر بیشتر، تابآوری نامطلوب را نشان می‌دهد. براساس رابطه مسافت، یک خودروی آتش‌نشانی در 5 دقیقه، حداکثر 2/9 کیلومتر مسافت را در معابر شهری با وجود موانع در طول مسیر دسترسی و در شرایطی که تردد در وضعیت عادی و نرمال باشد، می‌تواند طی کند.
در شرایط تشدید اوضاع، به‌ویژه در شرایط اضطرار و وقوع حوادثی که منجر به آسیب به شبکه ارتباطی شده‌اند و یا درشرایطی که وقوع حادثه باعث نتیجه مسدود شدن مسیرهای دسترسی و ترافیک سنگین شده است خودروی آتش‌نشانی چنین مسافتی را نمی‌تواند طی کند. بنابراین در پژوهش حاضر، به لحاظ اینکه بررسی تابآوری منطقه موردمطالعه، در شرایط اضطرار مدنظر است، حداکثر مسافت طی‌شده توسط خودروهای سنگین عملیاتی آتش‌نشانی حدود 1500 متر پیش‌بینی شده است. در‌واقع محدوده تحت پوشش هر ایستگاه (محدوده عملیاتی)، 1500 متر، یعنی نیمی از شعاع تحت پوشش در وضعیت عادی و معمولی (بدون وقوع حادثه) در نظر گرفته شده است (تصویر شماره 3).
مهم‌ترین هدف پژوهش حاضر بررسی تابآوری زیرساختی و کالبدی در منطقه 20 تهران از‌نظر ایمنی و آتش‌نشانی است که با استفاده از معیارها و استانداردها تعیین میشود. تعیین تابآوری زیرساختی به عوامل مختلفی بستگی دارد. بنابراین با در نظر گرفتن مختصات جغرافیایی منطقه 20 می‌توان عوامل مؤثر در آن را تعیین کرد. در پژوهش حاضر برای تعیین تابآوری، یکی از معیارهای بررسی‌شده از نوع زیرساختی است که خود دارای 3 زیر معیار شامل ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی و مراکز امدادی و نظامی است. در ادامه به‌ترتیب به تفسیر یافته‌هاپرداخته شده است.
دسترسی به ایستگاه‌های آتش‌نشانی
ساختمان‌ها و ایستگاه‌های آتش‌نشانی به اندازه هر ساختمان عمومی و امدادی دیگری دارای اهمیت فراوان است. ایستگاه‌های آتش‌نشانی محل استقرار و جانمایی خودروهای سبک و سنگین عملیاتی آتش‌نشانی (حریق، نجات و پشتیبانی)، ازجمله مراکز بسیار مهم و حیاتی خدمات‌رسانی در شهرها هستند که نقش بسیار مهمی در امر تأمین ایمنی شهروندان برعهده دارند. جانمایی و مکان‌یابی مناسب ایستگاه‌های آتش‌نشانی به دلیل اهمیت روزافزون امر ایمنی در شهرها و همچنین دسترسی آتش‌نشانان به محل حریق و حادثه در کمترین زمان ممکن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. دسترسی مناسب و سریع نیروهای امدادی مستقر در ایستگاه‌های آتش‌نشانی به محل حادثه نیز به‌عنوان یک فاکتور بسیار مهم در امدادرسانی به شهروندان تلقی میشود و افزایش فاصله تصرفات (نوع کاربری) و محل وقوع حریق و حوادث با ایستگاه‌های آتش‌نشانی، زمان رسیدن به محل حادثه را افزایش و سرعت امداد و نجات را کاهش می‌دهد. در منطقه 20 شهرداری تهران، 7 ایستگاه آتش‌نشانی در نقاط مختلف جانمایی شده است. وجود این تعداد از ایستگاه‌ها برای تعیین تابآوری لازم است، ولی کافی نیست. تعیین نقاط تاب‌آور در منطقه مطالعاتی باید در محل یا منطقه‌ای باشد که به ایستگاه‌های آتش‌نشانی نزدیک باشد تا امدادرسانی در صورت بروز حریق و حوادث در کمترین زمان ممکن صورت گیرد. بنابراین در این تحقیق برای تاب‌آور کردن منطقه در برابر حریق و حوادث، مراکز آتش‌نشانی موجود منطقه به لحاظ قرارگیری مکانی و شعاع عملکرد آن‌ها مورد بررسی قرار گرفت. از‌این‌رو براساس موقعیت ایستگاه‌های آتش‌نشانی در منطقه، فاصله اقلیدسی نسبت به ایستگاه‌ها محاسبه شده است. یافته‌های پژوهش در این گام حاکی از آن است که فاصله تا 1500 متر از ایستگاه‌ها تابآوری بالا، از 1500 الی 2500 متر تابآوری خوب، از 2500 تا 3500 متر تابآوری مطلوب، از 3500 تا 5000 متر تابآوری متوسط و از 5000 متر بیشتر، تابآوری نامطلوب را نشان می‌دهد. براساس رابطه مسافت، یک خودروی آتش‌نشانی در 5 دقیقه، حداکثر 2/9 کیلومتر مسافت را در معابر شهری با وجود موانع در طول مسیر دسترسی و در شرایطی که تردد در وضعیت عادی و نرمال باشد، می‌تواند طی کند.
در شرایط تشدید اوضاع، به‌ویژه در شرایط اضطرار و وقوع حوادثی که منجر به آسیب به شبکه ارتباطی شده‌اند و یا درشرایطی که وقوع حادثه باعث نتیجه مسدود شدن مسیرهای دسترسی و ترافیک سنگین شده است خودروی آتش‌نشانی چنین مسافتی را نمی‌تواند طی کند. بنابراین در پژوهش حاضر، به لحاظ اینکه بررسی تابآوری منطقه موردمطالعه، در شرایط اضطرار مدنظر است، حداکثر مسافت طی‌شده توسط خودروهای سنگین عملیاتی آتش‌نشانی حدود 1500 متر پیش‌بینی شده است. در‌واقع محدوده تحت پوشش هر ایستگاه (محدوده عملیاتی)، 1500 متر، یعنی نیمی از شعاع تحت پوشش در وضعیت عادی و معمولی (بدون وقوع حادثه) در نظر گرفته شده است (تصویر شماره 3).
با توجه به تصویر شماره 3 و تعیین فاصله اقلیدسی ایستگاه‌های آتش‌نشانی، مشاهده میشود که ایستگاه 82 خارج از محدوده موردمطالعه است و همچنین موقعیت ایستگاه 79 به دلیل عدم دسترسی مناسب به معابر اصلی و اتوبان امام علی (ع) باعث کاهش تابآوری عملیاتی منطقه شده است.
تراکم جمعیت
مفهوم تابآوری به‌عنوان امری ضروری در بحث تراکم جمعیتی باید در نظر گرفته شود. اخیراً تأکید بر این است که چرا تابآوری شهری متفاوت با پایداری شهری است. افزایش تراکم جمعیتی، پتانسیل آسیبپذیری شهرها را در برابر تهدیدات ناشی از بحران‌های طبیعی و انسان‌ساخت افزایش می‌دهد. بنابراین به‌منظور کاهش پیامدهای متصور این تهدیدات، می‌بایست برنامه‌ریزی و اقدامات مقابله‌ای متناسب پیش‌بینی شود. در پژوهش حاضر تراکم جمعیتی به‌ازای هر 50 نفر در هر کیلومتر مربع در نظر گرفته شده است. فواصل تعیین‌شده در 9 گروه در محیط Arc GIS لایه‌گذاری و مطلوبیت منطقه از‌نظر تابآوری تراکم جمعیتی استخراج شد. باتوجهبه طیف رنگ‌های آبی تا سبز می‌توان عنوان کرد منطقه 20 از‌نظر تراکم جمعیتی در نواحی یاد‌شده از درجه مطلوبیت برخوردار است.
هیدرانت (شیرهای آتش‌نشانی)
شیر هیدرانت آتش‌نشانی، به‌عنوان یکی از عناصر حیاتی سیستم اطفای حریق شهری، نقشی اساسی در حفظ ایمنی شهر ایفا می‌کند. این شیرهای آتش‌نشانی که به شبکه اصلی آب شهری متصل هستند، در مواقع بحرانی، مانند آتش‌سوزی، به‌عنوان منبعی مطمئن و سریع برای تأمین آب موردنیاز آتش‌نشانان عمل می‌کنند. با طراحی خاص و جنس مقاوم، شیرهای هیدرانت در برابر شرایط سخت محیطی (نشست‌ها و یا شکست) مقاومت کرده و در هر زمان آماده تأمین آب هستند. نصب این شیرها در مکان‌های استراتژیک و عمومی، به آتش‌نشانان این امکان را می‌دهد تا در کمترین زمان ممکن به منبع آب دسترسی پیدا کرده و عملیات اطفای حریق را آغاز کنند. بررسی وضعیت پراکندگی شیرهای هیدرانت منطقه 20 باتوجهبه تراکم، نوع تصرفات و عرض معابر و مسیرهای دسترسی خودروهای آتش‌نشانی انجام شد. فواصل تعیین‌شده در 5 گروه (50 متر، تابآوری بالا به رنگ قرمز و بیش از 300 متر، تابآوری کم با رنگ سبز تیره) در محیط Arc GIS لایه‌گذاری و مطلوبیت منطقه از‌نظر تابآوری شیرهای آتش‌نشانی استخراج شد.
شریان‌های حیاتی
تعیین مناسب‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر جهت رسیدن به افراد آسیب‌دیده در منطقه موردمطالعه یک امر ضروری در تابآوری است. مسیرهای شبکه معابر منطقه براساس خیابان اصلی طراحی شدند. منطقه از‌نظر تابآوری باید در موقعیتی باشد که به مسیرهای مواصلاتی و تردد شهری و همچنین شریان‌های اصلی نزدیک باشد تا امدادرسانی به‌سرعت انجام گیرد. معابری که عمدتاً کمتر از 6 متر عرض داشته باشد به‌عنوان بافت‌های فرسوده آسیب‌پذیر در برابر حریق و حوادث در نظر گرفته شدند و تردد خودروهای سنگین عملیاتی آتش‌نشانی در این معابر با کندی حرکت مواجه است و یا به دلیل پارک خودروها عملاً تردد امکان‌پذیر نیست و دسترسی نیروهای آتش‌نشانی به محل حریق و حادثه مختل است. همچنین وجود نقاط پر‌ترافیک و یا مسدود شدن مسیرها به علت تنگ بودن معبر منجر به افزایش زمان سفر خودروهای عملیاتی آتش‌نشانی به محل حادثه و ناکارآمدی مسیرهای دسترسی بیشتر و کاهش میزان تابآوری منطقه میشود. از‌این‌رو براساس نقشه، فاصله اقلیدسی نسبت به نقاط مسیرهای اصلی در منطقه 20 تهیه شد. ازآنجاییکه میزان نزدیکی به مسیرها و راه‌های ارتباطی و شریان‌های اصلی جهت تعیین تابآوری مهم است، باید یک بار دیگر نقشه را بازتولید و با امتیازدهی 1 تا 9 و وارونه‌سازی داده‌ها نتیجه مطلوب حاصل شود. امتیازدهی 9 به معنای اهمیت مطلق برای تعیین نزدیک‌ترین مسیر جهت رسیدن به محل حادثه است. جهت بررسی دقیق‌تر و استفاده از الگوریتم‌های مختلف برای تصمیم‌گیری بهتر از منطق فازی نیز استفاده شده است.
شبکه معابر (بزرگراه، خیابان و کوچه)
مسیرهای دسترسی و شبکه ارتباطی شهر، نقش مهمی در کاهش زمان رسیدن نیروهای امدادی به محل حادثه و درنتیجه افزایش تابآوری شهر در برابر حریق و حوادث را دارد. در‌صورتی‌که شبکه معابر از تابآوری مناسبی برخوردار باشد و کارایی خود را حفظ کند، می‌تواند تا حد زیادی از خسارات ناشی از حوادث را بکاهد. شبکه معابر و راه‌های ارتباطی پس از وقوع حوادث به‌عنوان مهم‌ترین فاکتور در دسترسی تیم‌های آتش‌نشانی به محل حادثه جهت انجام عملیات تخلیه، نجات و اطفای حریق و انتقال محبوسین احتمالی به فضاهای امن مورد توجه قرار می‌گیرد. بنابراین در صورت مسدود شدن یکی از معابر اصلی یا حتی معابر فرعی، بر اثر ترافیک یا تصادفات، آسیب‌های ناشی از حوادث چندین برابر میشود. بین عرض معابر و تراکم جمعیت، با افزایش آسیبپذیری ناشی از حوادث رابطه مستقیمی وجود دارد. به‌طوری‌که هرچه عرض معابر کمتر و تراکم جمعیت زیاد باشد، تردد و استقرار خودروهای سنگین عملیاتی، مانند نردبان هیدرولیکی و بالابر با مشکل مواجه میشود و آسیبپذیری ناشی از حوادث افزایش خواهد یافت.
خطوط انتقال نیرو
وجود خطوط انتقال نیرو هم به‌عنوان یک عامل ناسازگار و خطرناک و هم به‌عنوان یک عامل سازگار در محاسبه تابآوری به حساب می‌آید. با امتیازدهی این عامل از 1 تا 9 و عدم وارون‌سازی داده‌ها نتیجه مطلوب حاصل شد. این معیار در 5 طبقه و از فواصل صفر تا بیش از 1200 متر طبقه‌بندی و تابآوری آن‌ها محاسبه شد. نقاط آبی‌رنگ و سبز‌رنگ از درجه بسیار مطلوب و مطلوب از‌نظر فاصله خطوط انتقال نیرو در تابآوری شناخته شدند.
خطوط انتقال گاز
خطوط انتقال گاز می‌تواند خطر بزرگی در منطقه، به‌ویژه در شرایط بحرانی همچون زلزله باشد. در صورت دور بودن منطقه از ایستگاه‌های تقلیل فشار گاز و خطوط مربوط به آن، تابآوری افزایش می‌یابد، بنابراین فاصله اقلیدسی نسبت به فاصله از ایستگاه‌های تقلیل فشار گاز نیز محاسبه شد.
دسترسی به مراکز درمانی و نظامی
دسترسی به مراکز درمانی، بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و پایگاه‌های اورژانس باعث افزایش تابآوری در منطقه می‌شوند.وجود فاصله کم بین مراکز درمانی تا محل وقوع حادثه منجر به دسترسی سریع به مصدومین و سرعت بخشیدن به عملیات نجات میشود. بالعکس هرچه فاصله محل وقوع حریق و حادثه تا مراکز درمانی بیشتر باشد، رهاسازی و نجات و همچنین انتقال مصدومین به مراکز درمانی زمان‌بر شده و اقدامات درمانی و مراقبتی بـه مخاطره می‌افتد. از طرف دیگر وجود مراکز نظامی به خاطر دارا بودن خطرات خاص باعث کاهش تابآوری مکانی در منطقه می‌شوند. از‌این‌رو فاصله اقلیدسی نسبت به دسترسی به بیمارستان‌ها، مراکز درمانی و نظامی نیز مورد محاسبه قرار گرفته است. باتوجهبه بررسی‌های صورت‌گرفته کاملاً مشخص است که جهت امدادرسانی و انتقال سریع مصدومین حوادث به مراکز درمانی و حضور سریع عوامل انتظامی جهت برقراری نظم و امنیت در محل حادثه و افزایش تابآوری امنیتی، هرچه فاصله این اماکن کمتر باشد، تابآوری بیشتر است. همان‌طور که در تصویر شماره 3 مشاهده میشود، نقشه با امتیازدهی 1 تا 9 و وارون‌سازی داده‌ها تولید شد که این روش دارای بیش تخمینی بود و نمی‌توان به محاسبات آن جهت تصمیم‌گیری استناد کرد. به همین دلیل در زیرمعیار دسترسی به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، به خروجی امتیازدهی فواصل اقلیدسی بسنده شده است.
در این معیار میزان مطلوبیت تابآوری زیرساختی مورد بررسی قرار گرفت. در این ماتریس باتوجهبه شرایط مکانی، مانند ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی و مراکز نظامی و امدادی مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت. پس از تولید تک‌تک نقشه‌ها برای هر سه زیرمعیار به روش فواصل اقلیدسی، هر نقشه امتیازدهی‌شده به‌صورت رستری با اعمال ضرایب فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) (جدول شماره 3) با هم جمع شدند که نتیجه آن در تصویر شماره 4 قابل‌مشاهده است.
تراکم جمعیت
مفهوم تابآوری به‌عنوان امری ضروری در بحث تراکم جمعیتی باید در نظر گرفته شود. اخیراً تأکید بر این است که چرا تابآوری شهری متفاوت با پایداری شهری است. افزایش تراکم جمعیتی، پتانسیل آسیبپذیری شهرها را در برابر تهدیدات ناشی از بحران‌های طبیعی و انسان‌ساخت افزایش می‌دهد. بنابراین به‌منظور کاهش پیامدهای متصور این تهدیدات، می‌بایست برنامه‌ریزی و اقدامات مقابله‌ای متناسب پیش‌بینی شود. در پژوهش حاضر تراکم جمعیتی به‌ازای هر 50 نفر در هر کیلومتر مربع در نظر گرفته شده است. فواصل تعیین‌شده در 9 گروه در محیط Arc GIS لایه‌گذاری و مطلوبیت منطقه از‌نظر تابآوری تراکم جمعیتی استخراج شد. باتوجهبه طیف رنگ‌های آبی تا سبز می‌توان عنوان کرد منطقه 20 از‌نظر تراکم جمعیتی در نواحی یاد‌شده از درجه مطلوبیت برخوردار است.
هیدرانت (شیرهای آتش‌نشانی)
شیر هیدرانت آتش‌نشانی، به‌عنوان یکی از عناصر حیاتی سیستم اطفای حریق شهری، نقشی اساسی در حفظ ایمنی شهر ایفا می‌کند. این شیرهای آتش‌نشانی که به شبکه اصلی آب شهری متصل هستند، در مواقع بحرانی، مانند آتش‌سوزی، به‌عنوان منبعی مطمئن و سریع برای تأمین آب موردنیاز آتش‌نشانان عمل می‌کنند. با طراحی خاص و جنس مقاوم، شیرهای هیدرانت در برابر شرایط سخت محیطی (نشست‌ها و یا شکست) مقاومت کرده و در هر زمان آماده تأمین آب هستند. نصب این شیرها در مکان‌های استراتژیک و عمومی، به آتش‌نشانان این امکان را می‌دهد تا در کمترین زمان ممکن به منبع آب دسترسی پیدا کرده و عملیات اطفای حریق را آغاز کنند. بررسی وضعیت پراکندگی شیرهای هیدرانت منطقه 20 باتوجهبه تراکم، نوع تصرفات و عرض معابر و مسیرهای دسترسی خودروهای آتش‌نشانی انجام شد. فواصل تعیین‌شده در 5 گروه (50 متر، تابآوری بالا به رنگ قرمز و بیش از 300 متر، تابآوری کم با رنگ سبز تیره) در محیط Arc GIS لایه‌گذاری و مطلوبیت منطقه از‌نظر تابآوری شیرهای آتش‌نشانی استخراج شد.
شریان‌های حیاتی
تعیین مناسب‌ترین و کوتاه‌ترین مسیر جهت رسیدن به افراد آسیب‌دیده در منطقه موردمطالعه یک امر ضروری در تابآوری است. مسیرهای شبکه معابر منطقه براساس خیابان اصلی طراحی شدند. منطقه از‌نظر تابآوری باید در موقعیتی باشد که به مسیرهای مواصلاتی و تردد شهری و همچنین شریان‌های اصلی نزدیک باشد تا امدادرسانی به‌سرعت انجام گیرد. معابری که عمدتاً کمتر از 6 متر عرض داشته باشد به‌عنوان بافت‌های فرسوده آسیب‌پذیر در برابر حریق و حوادث در نظر گرفته شدند و تردد خودروهای سنگین عملیاتی آتش‌نشانی در این معابر با کندی حرکت مواجه است و یا به دلیل پارک خودروها عملاً تردد امکان‌پذیر نیست و دسترسی نیروهای آتش‌نشانی به محل حریق و حادثه مختل است. همچنین وجود نقاط پر‌ترافیک و یا مسدود شدن مسیرها به علت تنگ بودن معبر منجر به افزایش زمان سفر خودروهای عملیاتی آتش‌نشانی به محل حادثه و ناکارآمدی مسیرهای دسترسی بیشتر و کاهش میزان تابآوری منطقه میشود. از‌این‌رو براساس نقشه، فاصله اقلیدسی نسبت به نقاط مسیرهای اصلی در منطقه 20 تهیه شد. ازآنجاییکه میزان نزدیکی به مسیرها و راه‌های ارتباطی و شریان‌های اصلی جهت تعیین تابآوری مهم است، باید یک بار دیگر نقشه را بازتولید و با امتیازدهی 1 تا 9 و وارونه‌سازی داده‌ها نتیجه مطلوب حاصل شود. امتیازدهی 9 به معنای اهمیت مطلق برای تعیین نزدیک‌ترین مسیر جهت رسیدن به محل حادثه است. جهت بررسی دقیق‌تر و استفاده از الگوریتم‌های مختلف برای تصمیم‌گیری بهتر از منطق فازی نیز استفاده شده است.
شبکه معابر (بزرگراه، خیابان و کوچه)
مسیرهای دسترسی و شبکه ارتباطی شهر، نقش مهمی در کاهش زمان رسیدن نیروهای امدادی به محل حادثه و درنتیجه افزایش تابآوری شهر در برابر حریق و حوادث را دارد. در‌صورتی‌که شبکه معابر از تابآوری مناسبی برخوردار باشد و کارایی خود را حفظ کند، می‌تواند تا حد زیادی از خسارات ناشی از حوادث را بکاهد. شبکه معابر و راه‌های ارتباطی پس از وقوع حوادث به‌عنوان مهم‌ترین فاکتور در دسترسی تیم‌های آتش‌نشانی به محل حادثه جهت انجام عملیات تخلیه، نجات و اطفای حریق و انتقال محبوسین احتمالی به فضاهای امن مورد توجه قرار می‌گیرد. بنابراین در صورت مسدود شدن یکی از معابر اصلی یا حتی معابر فرعی، بر اثر ترافیک یا تصادفات، آسیب‌های ناشی از حوادث چندین برابر میشود. بین عرض معابر و تراکم جمعیت، با افزایش آسیبپذیری ناشی از حوادث رابطه مستقیمی وجود دارد. به‌طوری‌که هرچه عرض معابر کمتر و تراکم جمعیت زیاد باشد، تردد و استقرار خودروهای سنگین عملیاتی، مانند نردبان هیدرولیکی و بالابر با مشکل مواجه میشود و آسیبپذیری ناشی از حوادث افزایش خواهد یافت.
خطوط انتقال نیرو
وجود خطوط انتقال نیرو هم به‌عنوان یک عامل ناسازگار و خطرناک و هم به‌عنوان یک عامل سازگار در محاسبه تابآوری به حساب می‌آید. با امتیازدهی این عامل از 1 تا 9 و عدم وارون‌سازی داده‌ها نتیجه مطلوب حاصل شد. این معیار در 5 طبقه و از فواصل صفر تا بیش از 1200 متر طبقه‌بندی و تابآوری آن‌ها محاسبه شد. نقاط آبی‌رنگ و سبز‌رنگ از درجه بسیار مطلوب و مطلوب از‌نظر فاصله خطوط انتقال نیرو در تابآوری شناخته شدند.
خطوط انتقال گاز
خطوط انتقال گاز می‌تواند خطر بزرگی در منطقه، به‌ویژه در شرایط بحرانی همچون زلزله باشد. در صورت دور بودن منطقه از ایستگاه‌های تقلیل فشار گاز و خطوط مربوط به آن، تابآوری افزایش می‌یابد، بنابراین فاصله اقلیدسی نسبت به فاصله از ایستگاه‌های تقلیل فشار گاز نیز محاسبه شد.
دسترسی به مراکز درمانی و نظامی
دسترسی به مراکز درمانی، بیمارستان‌ها، درمانگاه‌ها و پایگاه‌های اورژانس باعث افزایش تابآوری در منطقه می‌شوند.وجود فاصله کم بین مراکز درمانی تا محل وقوع حادثه منجر به دسترسی سریع به مصدومین و سرعت بخشیدن به عملیات نجات میشود. بالعکس هرچه فاصله محل وقوع حریق و حادثه تا مراکز درمانی بیشتر باشد، رهاسازی و نجات و همچنین انتقال مصدومین به مراکز درمانی زمان‌بر شده و اقدامات درمانی و مراقبتی بـه مخاطره می‌افتد. از طرف دیگر وجود مراکز نظامی به خاطر دارا بودن خطرات خاص باعث کاهش تابآوری مکانی در منطقه می‌شوند. از‌این‌رو فاصله اقلیدسی نسبت به دسترسی به بیمارستان‌ها، مراکز درمانی و نظامی نیز مورد محاسبه قرار گرفته است. باتوجهبه بررسی‌های صورت‌گرفته کاملاً مشخص است که جهت امدادرسانی و انتقال سریع مصدومین حوادث به مراکز درمانی و حضور سریع عوامل انتظامی جهت برقراری نظم و امنیت در محل حادثه و افزایش تابآوری امنیتی، هرچه فاصله این اماکن کمتر باشد، تابآوری بیشتر است. همان‌طور که در تصویر شماره 3 مشاهده میشود، نقشه با امتیازدهی 1 تا 9 و وارون‌سازی داده‌ها تولید شد که این روش دارای بیش تخمینی بود و نمی‌توان به محاسبات آن جهت تصمیم‌گیری استناد کرد. به همین دلیل در زیرمعیار دسترسی به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، به خروجی امتیازدهی فواصل اقلیدسی بسنده شده است.
در این معیار میزان مطلوبیت تابآوری زیرساختی مورد بررسی قرار گرفت. در این ماتریس باتوجهبه شرایط مکانی، مانند ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی و مراکز نظامی و امدادی مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفت. پس از تولید تک‌تک نقشه‌ها برای هر سه زیرمعیار به روش فواصل اقلیدسی، هر نقشه امتیازدهی‌شده به‌صورت رستری با اعمال ضرایب فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) (جدول شماره 3) با هم جمع شدند که نتیجه آن در تصویر شماره 4 قابل‌مشاهده است.
به این روش، تلفیق همپوشانی شاخص می‌گویند که نتیجه بسیار دقیقی برای معیار تابآوری زیرساختی ارائه داده است.
معیار تابآوری کالبدی
تصرفات
براساس بند 4-2-1 در الزامات عمومی ساختمان در مبحث چهارم مقررات ملّی ساختمان ایران، تصرف به معنی در اختیار گرفتن ساختمان یا بخشی از آن به‌منظور کار یا استفاده‌ای معین است. تصرفات 9 گانه شامل مسکونی، حرفه‌ای / اداری، آموزشی /فرهنگی، درمانی / مراقبتی، تجمعی، کسبی / تجاری، صنعتی، انباری و مخاطره‌آمیز (اماکن پرخطر (تراکم مواد مشتعل بیش از 100 کیلوگرم بر مترمربع)، میان‌خطر (تراکم مواد مشتعل بین 50 تا 100 کیلوگرم بر مترمربع) و کم‌خطر (تراکم مواد مشتعل تا 50 کیلوگرم بر مترمربع)) و کالبد شهر به‌عنوان عوامل اساسی در تابآوری کالبدی محسوب میشود. این معیار بیان‌کننده این است که تابآوری کالبدی دارای مقیاس است. از اماکن کم‌خطر، پرخطر و میان‌خطر و بناهای تاریخی و پل‌ها به‌عنوان شاخص‌های مهم این معیار استفاده شده است. برای بررسی دقیق‌تر و استفاده از الگوریتم‌های مختلف برای تصمیم‌گیری بهتر از منطق فازی نیز استفاده شد. هرچه تراکم جمعیت در نواحی کمتر باشد، تراکم متعادل‌تر خواهد بود و اماکن، جزء کم خطر به شمار می‌رود. تراکم‌های جمعیتی زیاد در مناطق شهری کاهش تابآوری را در آن مناطق به دنبال خواهد داشت. بنابراین ضروری است توزیع متعادل اماکن در سطح منطقه انجام شود.
اماکن پرخطر(پمپ بنزین و غیره)
اماکن پرخطر مانند پمپ بنزین، پمپ گاز و غیره به‌عنوان کاربری ناسازگار تلقی میشود و با داشتن خطرات خاص باعث کاهش تابآوری مکانی می‌شوند. باتوجهبه اینکه میزان فاصله از اماکن پرخطر (پمپ بنزین و غیره) جهت افزایش تابآوری مهم است، با امتیازدهی 1 تا 9 به نتیجه مطلوب رسیده و نقشه تولید شد.
کالبد شهری
پل‌ها و معابر
شبکه (مسیرهای) دسترسی و ارتباطی، مهم‌ترین عامل در افزایش تابآوری سازمان آتش‌نشانی در مواجهه با حریق و حوادث است. چنانچه مسیرهای دسترسی و معابر از تابآوری مناسب برخوردار باشند و عملکرد خود را در زمان وقوع حوادث حفظ کنند باعث دسترسی سریع نیروهای امدادی به محل حادثهو کاهش خسارات و تلفات ناشی از حوادث می‌شوند. معابر بعد از وقوع حوادث، به‌عنوان شریان‌های حیاتی شهر در جهت دسترسی سریع خودروهای عملیاتی و تجهیزات امداد و نجات سازمان آتش‌نشانی به محل حادثه در کمترین زمان ممکن برای پاسخ به عملیات نجات، تخلیه، اطفا و انتقال محبوسین و مصدومین احتمالی به محل امن هستند. بنابراین در صورت مسدود شدن یکی از جاده‌های اصلی یا حتی معابر فرعی، بر اثر تصادفات، آوار و یا زلزله، صدمات ناشی از حوادث چندین برابر میشود. تابآوری رابطه معکوس با آسیبپذیری دارد و عوامل متعددی بر آن تأثیرگذار هستند. همچنین بین معابر و مسیرهای دسترسی و تراکم جمعیت، رابطه مستقیمی وجود دارد و بر تابآوری منطقه مؤثر است؛ بنابراین هرچه عرض معابر کمتر (تنگ بودن معبر) و تراکم جمعیت در آن محدوده زیاد باشد، کاهش تابآوری و در نهایت افزایش آسیبپذیری ناشی از حریق و حوادث را در پی خواهد داشت. جدول شماره 4 و تصویر شماره 5 زیرمعیارهای تابآوری کالبدی با اعمال ضرایب ماتریس AHP را نشان می‌دهد.
معیار تابآوری کالبدی
تصرفات
براساس بند 4-2-1 در الزامات عمومی ساختمان در مبحث چهارم مقررات ملّی ساختمان ایران، تصرف به معنی در اختیار گرفتن ساختمان یا بخشی از آن به‌منظور کار یا استفاده‌ای معین است. تصرفات 9 گانه شامل مسکونی، حرفه‌ای / اداری، آموزشی /فرهنگی، درمانی / مراقبتی، تجمعی، کسبی / تجاری، صنعتی، انباری و مخاطره‌آمیز (اماکن پرخطر (تراکم مواد مشتعل بیش از 100 کیلوگرم بر مترمربع)، میان‌خطر (تراکم مواد مشتعل بین 50 تا 100 کیلوگرم بر مترمربع) و کم‌خطر (تراکم مواد مشتعل تا 50 کیلوگرم بر مترمربع)) و کالبد شهر به‌عنوان عوامل اساسی در تابآوری کالبدی محسوب میشود. این معیار بیان‌کننده این است که تابآوری کالبدی دارای مقیاس است. از اماکن کم‌خطر، پرخطر و میان‌خطر و بناهای تاریخی و پل‌ها به‌عنوان شاخص‌های مهم این معیار استفاده شده است. برای بررسی دقیق‌تر و استفاده از الگوریتم‌های مختلف برای تصمیم‌گیری بهتر از منطق فازی نیز استفاده شد. هرچه تراکم جمعیت در نواحی کمتر باشد، تراکم متعادل‌تر خواهد بود و اماکن، جزء کم خطر به شمار می‌رود. تراکم‌های جمعیتی زیاد در مناطق شهری کاهش تابآوری را در آن مناطق به دنبال خواهد داشت. بنابراین ضروری است توزیع متعادل اماکن در سطح منطقه انجام شود.
اماکن پرخطر(پمپ بنزین و غیره)
اماکن پرخطر مانند پمپ بنزین، پمپ گاز و غیره به‌عنوان کاربری ناسازگار تلقی میشود و با داشتن خطرات خاص باعث کاهش تابآوری مکانی می‌شوند. باتوجهبه اینکه میزان فاصله از اماکن پرخطر (پمپ بنزین و غیره) جهت افزایش تابآوری مهم است، با امتیازدهی 1 تا 9 به نتیجه مطلوب رسیده و نقشه تولید شد.
کالبد شهری
پل‌ها و معابر
شبکه (مسیرهای) دسترسی و ارتباطی، مهم‌ترین عامل در افزایش تابآوری سازمان آتش‌نشانی در مواجهه با حریق و حوادث است. چنانچه مسیرهای دسترسی و معابر از تابآوری مناسب برخوردار باشند و عملکرد خود را در زمان وقوع حوادث حفظ کنند باعث دسترسی سریع نیروهای امدادی به محل حادثهو کاهش خسارات و تلفات ناشی از حوادث می‌شوند. معابر بعد از وقوع حوادث، به‌عنوان شریان‌های حیاتی شهر در جهت دسترسی سریع خودروهای عملیاتی و تجهیزات امداد و نجات سازمان آتش‌نشانی به محل حادثه در کمترین زمان ممکن برای پاسخ به عملیات نجات، تخلیه، اطفا و انتقال محبوسین و مصدومین احتمالی به محل امن هستند. بنابراین در صورت مسدود شدن یکی از جاده‌های اصلی یا حتی معابر فرعی، بر اثر تصادفات، آوار و یا زلزله، صدمات ناشی از حوادث چندین برابر میشود. تابآوری رابطه معکوس با آسیبپذیری دارد و عوامل متعددی بر آن تأثیرگذار هستند. همچنین بین معابر و مسیرهای دسترسی و تراکم جمعیت، رابطه مستقیمی وجود دارد و بر تابآوری منطقه مؤثر است؛ بنابراین هرچه عرض معابر کمتر (تنگ بودن معبر) و تراکم جمعیت در آن محدوده زیاد باشد، کاهش تابآوری و در نهایت افزایش آسیبپذیری ناشی از حریق و حوادث را در پی خواهد داشت. جدول شماره 4 و تصویر شماره 5 زیرمعیارهای تابآوری کالبدی با اعمال ضرایب ماتریس AHP را نشان می‌دهد.
بافت فرسوده
اجزای کالبدی شهر، بخش مهمی از محیط زیست انسان را فراهم می‌کند. یکی از مشکلات اصلی منطقه 20 وجود بافت فرسوده شهری، به‌ویژه در ناحیه 1 است که علاوه بر مشکلات مربوط به فاضلاب، دارای معابر کم‌عرض، تراکم جمعیت و وجود فضایی نامرغوب و نا‌امن است. توانمندسازی کالبد شهر در بافت‌های فرسوده و قدیمی (تاریخی)، مؤلفه بسیار مهمی در رضایتمندی ساکنین و افزایش تابآوری منطقه است. بنابراین به‌منظور ایجاد پایداری در شهر و محلات باید در وجه کالبدی به پایداری دست یافت. میزان تابآوری در مناطق دارای بافت فرسوده در برابر حریق و حوادث، مناسب نیست و در‌نهایت آسیبپذیری ساکنین منطقه را به‌دنبال خواهد داشت. یکی دیگر از دلایل آسیبپذیری ساکنان بافت فرسوده، نداشتن توان مالی ساکنین جهت بهسازی و نوسازی ساختمان خود است که به مرور زمان، روند تخریب ساختمان‌های موجود در این محدوده را در سالیان اخیر شدت بخشیده است. باتوجهبه وجود نقاط و ابنیه حادثه‌خیز در این منطقه، می‌بایست در راستای ارتقای شرایط کیفی محل سکونت ساکنین در این محدوده اقدامات لازم از سوی مراجع ذی‌ربط صورت گیرد. براساس طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران، به دلیل چالش دسترسی تیم‌های آتش‌نشانی معابر با عرض کمتر از 6 متر به‌عنوان بافت فرسوده آسیب‌پذیر در برابر حریق و حوادث در نظر گرفته میشود. بنابراین هرچه عرض مسیرهای دسترسی بیشتر باشد، علاوه بر کاهش گره ترافیکی مسیر و حفظ عملکرد شبکه ارتباطی، تردد خودروهای سنگین عملیاتی آتش‌نشانی تسهیل میشود و این منجر به کاهش زمان رسیدن به محل حادثه و در‌نهایت افزایش میزان تابآوری منطقه خواهد شد.
ابنیه تاریخی
وجود آثار باستانی و ابنیه‌های تاریخی، قدمت و تاریخچه هر سرزمینی را مشخص می‌کند. شهرری یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است. وجود اماکن تاریخی بسیاری از جمله باروی ری، قلعه گبری، برج طغرل، آتشکده ری، دژ رشکان و حرم عبدالعظیم حسنی و بازار سنتی نیازمند حفاظت و توجه و افزایش تابآوری این اماکن در مواجهه با حریق و حوادث است. یکی از مهم‌ترین عوامل در کاهش آسیبپذیری وجود مسیر دسترسی مناسب نیروهای امدادی به‌ویژه، آتش‌نشانان در پاسخ به حریق و حوادث در این اماکن است.
ارزیابی معیارتاب‌آوری زیست محیطی
زیرمعیار خصوصیات جغرافیایی
شیب زمین
یکی از آسیب‌های رایج در بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی سستی زمین و خطر گسیختگی در تمامی سطوح شیب‌دار است که باعث آسیب و خسارت میشود. شیب زمین ارتباط مستقیم با حرکات دامنه‌ها دارد. هرچه شیب زمین کمتر باشد، خطر حرکت‌های دامنه‌ای زمین و آسیب ناشی از آن کمتر خواهد بود. بنابراین در این پژوهش برای تهیه نقشه شیب منطقه ابتدا مدل رقومی ارتفاعی تهیه و در‌نهایت با استفاده از نرم‌افزارArcGIS نقشه شیب تهیه شد. شیب مورد‌نظر در این پژوهش در 5 گروه و بین صفر تا 2، 2 تا 5، 5 تا 8، 8 تا 11 و بیشتر از 11 درجه به دست آمد. براساس نقشه شیب زمین، فاصله اقلیدسی نسبت به مناطق پرشیب محاسبه شد.
فاصله از گسل
گسل‌های فعال در تهران و اطراف آن باعث کاهش تابآوری شهری و کالبدی شده است. فاصله از گسل رابطه مستقیمی با میزان تابآوری ابنیه، شریان‌های حیاتی و زیرساخت‌های شهری در برابر حریق و حوادث و بحران‌ها دارد. هرچه فاصله سازه‌ها و زیرساخت‌های شهری با گسل کم باشد منجر به کاهش تابآوری و از طرفی افزایش آسیبپذیری در مواجهه با سوانح طبیعی و انسان‌ساخت خواهد شد. مهم‌ترین گسل‌های جنوب تهران شامل گسل‌های جنوب و شمال شهرری هستند که خود گسل شمال ری نیز دارای دو گسل است که در قسمت میانی همپوشانی دارند. گسل شمال ری در راستای شرقی‌غربی و به طول 16/5 کیلومتر در شمال و شمال غربی به‌صورت دیواره به ارتفاع 2 متر در نزدیکی محله عظیم‌آباد وجود دارد. گسل جنوب شهرری نیز به‌صورت دیواره کوتاه و فرسوده‌ای به ارتفاع 1 تا 2 متر در ضلع جنوبی تپه باستانی محله قلعه‌نو دیده میشود. هرچه فاصله از گسل بیشتر باشد تابآوری در آن منطقه یا ناحیه بیشتر خواهد شد. در این پژوهش میزان فاصله از گسل بین 3 تا 9 کیلومتر محاسبه شد. مقدار مطلوبیت این معیار با امتیازدهی به این معیار از 1 تا 9 در نظر گرفته شده است.
پایداری محیط زیستی
فضای سبز
در سال‌های اخیر، آتش‌سوزی فضای سبز در منطقه موردمطالعه افزایش یافته است. مدیریت مؤثر و کارآمد حریق نیاز به اخذ اطلاعات دقیق در‌مورد وقوع آتش‌سوزی، گسترش سریع حریق فضای سبز به اطراف به دلیل نوع گونه‌های گیاهی موجود و تأثیر آن بر محیط زیست دارد. در این پژوهش باتوجهبه تعدد وقوع حریق فضای سبز معابر عمومی (شامل بزرگراه‌ها، اتوبان، خیابان و کوچه) و فضای سبز معابر اختصاصی (شامل ادارات، سازمانها و غیره) و بوستان‌ها به‌عنوان کاربری‌های سازگار جهت افزایش تابآوری مکانی در آتش‌سوزی مورد بررسی قرار گرفت. باتوجهبه اهمیت وقوع حریق‌های فضای سبز شهری به‌صورت فصلی، این شاخص به‌عنوان یک شاخص سازگار است. جهت بررسی تابآوری فضای سبز فواصل 300 متری در 6 طبقه بصورت فاصله اقلیدسی در نظر گرفته شده است.
تلفیق نقشه‌های تولیدشده در معیار تابآوری زیست‌محیطی
باتوجهبه روش تحلیل سلسله‌مراتبی مطابق وزن‌های ارائه‌شده در جدول شماره 5، نقشه معیار تابآوری زیست‌محیطی تهیه شد (تصویر شماره 6).
به عبارتی طبق این نقشه مناطقی دارای تابآوری بالا هستند که با رنگ قرمز مشخص شده‌اند. پس از تولید نقشه‌ها هر دو زیرمعیار زیست‌محیطی به روش فواصل اقلیدسی، امتیازدهی شده و به‌صورت رستری با اعمال ضرایب ماتریس AHP (جدول شماره 5) با هم جمع شدند که نتیجه آن در تصویر شماره 6 دیده می شود.
تلفیق نقشه‌های تولیدشده در هر سه معیار
پس از تولید نقشه‌ها برای هر سه معیار تابآوری زیست محیطی، تابآوری کالبدی و تابآوری زیرساختی به روش فواصل اقلیدسی، هر سه نقشه نهایی معیارها به‌صورت جداگانه به صورت رستری با اعمال ضرایب ماتریس سلسله مراتبی (جدول شماره 6) و با استفاده از نرم افزار Expert Choice (تصویر شماره 7) با هم تجمیع شدند که نتیجه آن در تصویر شماره 8 قابل‌مشاهده است.
تلفیق نقشه‌های تولیدشده در هر سه معیار
پس از تولید نقشه‌ها برای هر سه معیار تابآوری زیست محیطی، تابآوری کالبدی و تابآوری زیرساختی به روش فواصل اقلیدسی، هر سه نقشه نهایی معیارها به‌صورت جداگانه به صورت رستری با اعمال ضرایب ماتریس سلسله مراتبی (جدول شماره 6) و با استفاده از نرم افزار Expert Choice (تصویر شماره 7) با هم تجمیع شدند که نتیجه آن در تصویر شماره 8 قابل‌مشاهده است.
تصویر شماره 7 اوزان نهایی معیارها و زیرمعیارها را در محیط نرم‌افزار Expert Choice نشان می‌دهد.
ازآنجاییکه تمامی معیارها ارتباط بسیار نزدیکی با موضوع دارند، به‌عنوان یکی از شاخص‌های تأثیرگذار در تابآوری محسوب می‌شوند. تجزیهوتحلیل تابآوری مکانی منطقه 20 شهرداری تهران در راستای توسعه پایدار است. منطقه 20 شهر تهران باتوجهبه ویژگی‌های عنوان‌شده در شاخص‌ها در معرض خطر ناشی از رخداد طبیعی و غیرطبیعی است. بررسی مجموعه معیارها و زیرمعیارهای پژوهش نشان داد میزان تابآوری در منطقه 20 به شکل همگن و یکنواخت نیست. با روی‌هم‌گذاری هریک از لایه‌های تولیدشده ناشی از شاخص‌های موجود که به آن اشاره شد، نقشه کلی تابآوری مکانی در مواجهه با آتش‌سوزی در منطقه موردمطالعه، حاصل شد (تصویر شماره 9).
براساس نتایج به‌دست‌آمده از نقشه پهنه‌بندی تابآوری مکانی در مواجهه با ریسک‌های HSE منطقه موردمطالعه، 3/3 درصد از سطح منطقه (729718 متر مربع) دارای تابآوری کم، 35/38 درصد (7802578 متر مربع) دارای تابآوری متوسط، 29/54 درصد (6513646 متر مربع) دارای تابآوری زیاد، 30/1 درصد (6639824 متر مربع) دارای تابآوری خیلی زیاد و 1/65 درصد (364196 متر مربع) دارای تابآوری بسیار بالا است (جدول شماره 7).
درصد تابآوری نهایی محدوده موردمطالعه (ایستگاه‌های آتش‌نشانی منطقه 20 شهر تهران) در تصویر شماره 8 نشان داده شده است.
بحث
با مطالعه فاکتورهای مؤثر آسیبپذیری کالبدی و زیرساختی، قبل از وقوع حریق و حوادث و برنامه‌ریزی مناسب می‌توان تابآوری شهرها را در برابر حوادث افزایش داد. در پژوهش حاضر جهت ارزیابی وضعیت تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده عملیاتی ایستگاه‌های تحت پوشش منطقه 20 شهرداری تهران از 3 معیار، 7 زیرمعیار و 21 شاخص طبق جدول شماره 1 استفاده شد. ابتدا با لایه‌سازی برای هریک از معیارهای اصلی و زیرمعیارها در چهار بعد ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی، مراکز امدادی و نظامی، تصرفات وکالبد شهری با استفاده از اوزان حاصل از فرایند سلسله مراتبی (AHP) نقشه تابآوری کلی منطقه20 (تصویر شماره 9) تهیه شد. اوزان حاصله با روش طوفان فکری و توسط خبرگان آتش‌نشانی و براساس فاصله اقلیدسی و افزایش یا کاهش موثر در تاب‌اوری و با دستور Reclassify و پس از دسته‌بندی در محیط Arc GIS (تصویر شماره 1) انجام شد. با روی‌هم‌گذاری لایه‌ها (نقاط دارای تابآوری مشترک)، نقشه تابآوری در سنجش و پهنه‌بندی میزان تابآوری کالبدی منطقه مورد مطالعه می‌توان عنوان کرد که میزان تابآوری در محدوده عملیاتی 7 ایستگاه آتش‌نشانی یکسان نیست.
در سنجش و پهنه‌بندی میزان تابآوری کالبدی منطقه موردمطالعه می‌توان عنوان کرد میزان تابآوری در محدوده عملیاتی 7 ایستگاه آتش‌نشانی یکسان نیست و برخی نواحی در وضعیت بسیار نامطلوب قرار دارند. برخی از بافت‌ها و فضاهای شهری، به‌ویژه ناحیه 1 (محدوده عملیاتی ایستگاه‌های 14 و 137) به دلیل تنگ بودن معابر و مسیرهای دسترسی و فرسودگی، همچنین وجود چالش‌های دسترسی و بالا بودن تراکم جمعیت، آسیبپذیری بیشتری نسبت به سایر مناطق دارند. در راستای ارتقای تابآوری می‌توان با فرهنگ‌سازی و آموزش در سرای محلات و مشارکت اجتماعی در محلات دارای بافت فرسوده، در مواجهه با حریق و حوادث، گام موثری برداشت. آسیب‌پذیری‌های زیست‌محیطی به‌‌دلیل وجود نواحی 6 و 7 منطقه در بافت حاشیه‌ای و وجود مزارع و آتش زدن مزارع پس از برداشت محصولات که به آلودگی هوای منطقه منجر میشود، همچنین آسیبپذیری فیزیکی، سلامت، رفاه و اقتصاد موضوعاتی هستند که در تابآوری منطقه تأثیرگذار هستند. وجود گسل و بروز حریق و حوادث زیاد که به خسارات مالی و جانی منجر میشود باعث انجام پژوهش‌هایی در حوزه تابآوری شهری شده که هدف آن‌ها افزایش سرعت تابآوری و در‌نهایت کاهش آسیبپذیری در شهر است. طبق فرضیه تحقیق، ارزیابی تابآوری برون‌سازمانی با استفاده از سامانه GIS در افزایش تابآوری کالبدی و زیرساختی و درنتیجه کاهش آسیبپذیری محدوده موردمطالعه نقش مؤثری دارد. در پاسخ به مسئله پژوهش مبنی بر ظرفیت‌های تابآوری کالبدی و زیرساختی در برابر حریق و حوادث می‌توان گفت منطقه دارای تابآوری مناسب است.
باتوجهبه نتایج حاصل از تحلیل سلسله‌مراتبی و خروجی نتایج نرم‌افزار Expert Choice (تصویر شماره 6)، معیار زیرساختی در اولویت اول (731/Z=0)، معیار کالبدی در اولویت دوم (K=0/188) و معیار زیست‌محیطی در اولویت سوم (M=0/081) قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشان داد باتوجهبه نقشه پهنه‌بندی تابآوری مکانی در مواجهه با ریسک‌های HSE منطقه موردمطالعه، 3/3 درصد از سطح منطقه دارای تابآوری کم، 35/38 درصد دارای تابآوری متوسط، 29/54 درصد دارای تابآوری زیاد، 30/1 درصد دارای تابآوری خیلی زیاد و 1/65 درصد دارای تابآوری بسیار بالا است (تصویر شماره 8).
نتیجه‌گیری
نتایج حاصل از تحلیل شعاع عملکردی 7 ایستگاه آتش‌نشانی موجود در محدوده منطقه 20 شهرداری تهران حاکی از آن است که دسترسی به ایستگاه‌های آتش‌نشانی (حریق، نجات و پشتیبانی) که نقش بسیار حیاتی در کاهش خسارات و تلفات ناشی از حریق و حوادث و همچنین افزایش تابآوری دارد، در بعضی از محلات نواحی (مثل ناحیه 1 و 4) منطقه با چالش دسترسی مواجه است و توزیع و جانمایی این ایستگاه‌ها باتوجهبه وجود بافت فرسوده و تراکم جمعیت و حادثه‌خیز بودن این نواحی و همچنین تنگ بودن مسیرهای دسترسی در سطح محدوده با مطالعه انجام نشده است. عدم دسترسی مناسب به ایستگاه‌های آتش‌نشانی، به‌ویژه در محله صفائیه نیازمند بازنگری و پیشنهاد احداث یک ایستگاه جدید (جانمایی در میدان صفائیه مرز بین ناحیه 1 و 4) در راستای پوشش عملیاتی مناسب، کاهش زمان رسیدن خودروهای آتش‌نشانی و بهبود دسترسی ساکنان، در سطح محدوده است. همچنین یافته‌های پژوهش در‌رابطه‌با بررسی محدوده تحت پوشش مراکز درمانی نشان می‌دهد به‌جز نواحی 2 و 6 منطقه، سایر نواحی در دسترسی به مراکز درمانی وضعیت مناسبی داشته و دارای تابآوری مناسبی هستند. در راستای تاب‌آور کردن منطقه در برابر حریق و حوادث به‌ویژه در بافت‌های فرسوده با معابر تنگ و باریک (ناحیه 1 و بخش جنوبی ناحیه 4)، می‌بایست نقش برنامه‌ریزی شهری و بهطورکلی مدیریت کاربری اراضی برای افزایش تابآوری مناطق شهری در نظر گرفته شود.
نتایج پژوهش در خصوص بررسی شبکه معابر (عرض معابر و رابطه مستقیم آن با تسهیل تردد و استقرار خودروهای عملیاتی سنگین در محل حادثه) با مطالعه عشقی چهاربرج (1397)، با عنوان «تابآوری شهر در برابر زلزله با رویکرد آینده‌پژوهی» در یک راستا است. همچنین نتایج پژوهش براساس تصویر شماره 3 (شعاع عملکردی و محدوده تحت پوشش) با تحقیق آیشم و همکاران (1402) نیز هم‌راستا است. نتایج پژوهش حاضر در ارتباط با زمان پاسخ تیم‌های آتش‌نشانی به مکان‌های دچار آتش‌سوزی‌شده با پژوهش سرشته‌داری و همکاران (2020) در یک راستا است. در صورت تابآوری معابر و مسیرهای دسترسی و نیز تعامل با عوامل راهور جهت مدیریت مسیرهای پر‌ترافیک و چراغ راهنمایی و رانندگی در حین اعزام، زمان رسیدن تا حد زیادی کاهش پیدا خواهد کرد. در حال حاضر زمان رسیدن تیم‌های آتش‌نشانی در محدوده تحت پوشش به محل حادثه حداکثر 5 دقیقه بدون در نظر گرفتن ترافیک مسیر و مسدود بودن مسیر است. براساس رابطه مسافت، حداکثر مسافتی که یک خودروی سنگین آتش‌نشانی در وضعیت عادی و باز بودن مسیر می‌تواند در 5 دقیقه، طی کند، حداکثر 2/9 کیلومتر است. همچنین یافته‌های پژوهش با نتایج معصومی و همکاران (1400)، در خصوص بررسی میزان آسیبپذیری شبکه معابر محدوده در برابر حریق و حوادث، همسو است و براساس پژوهش حاضر مهم‌ترین چالش تیم‌های آتش‌نشانی در پاسخ به حریق و حوادث، در زمان اعزام و چالش دسترسی به محل حادثه است که این چالش در صورت آسیب به معابر و مسیرهای دسترسی و یا مسدود شدن مسیر به دلیل تصادف و ترافیک سنگین دو چندان شده و زمان رسیدن به محل حادثه و در‌نهایت امدادرسانی را به تأخیر خواهد انداخت.
محدودیت‌های پژوهش
مهم‌ترین محدودیت این پژوهش، عدم دسترسی به اطلاعات و مستندات پرونده پزشکی مصدومین عملیات قبل از سال 1397 است. همچنین جهت انجام این پژوهش نیاز به همکاری آتش‌نشانان بود که در برخی موارد عدم همکاری آنان از محدودیت‌های اجرای طرح بوده است.
پیشنهادات
- پیشنهاد احداث یک ایستگاه جدید آتش‌نشانی در محله صفاییه (مرز بین ناحیه 1 و 4).
- آموزش و فرهنگ‌سازی محلات در خصوص تماس با سامانه 125، اطفای حریق، امداد و نجات و باز کردن مسیر در زمان بروز حادثه.
- توجه سازمان‌های ذی‌ربط در خصوص بهسازی و نوسازی بافت فرسوده ناحیه 1.
- پیشنهاد میشود در بافت فرسوده و معابر تنگ که امکان تردد خودروهای امدادی سنگین با محدودیت مواجه است از خودروهای سبک به‌عنوان جایگزین استفاده شود.
- آموزش شهروندان در خصوص عدم ازدحام در محل حریق و حادثه به دلیل وجود خطرات ثانویه.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله با رعایت اصول اخلاقی انجام شد. ازآنجاییکه هیچ آزمایشی روی نمونه‌های انسانی یا حیوانی انجام نشد، نیازی به رعایت اصول اخلاقی نبود.
حامی مالی
این تحقیق هیچ کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان به‌طور یکسان در مفهوم و طراحی مطالعه، جمع‌آوری و تجزیهوتحلیل داده‌ها، تفسیر نتایج و تهیه پیش‌نویس مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اعلام نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از واحد فناوری و اطلاعات سازمان آتش‌نشانی تهران برای ارائه اطلاعات و همچنین از کلیه آتش‌نشانان و کارشناسانی که در پاسخ به پرسش‌نامه مشارکت داشتند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
درصد تابآوری نهایی محدوده موردمطالعه (ایستگاه‌های آتش‌نشانی منطقه 20 شهر تهران) در تصویر شماره 8 نشان داده شده است.
بحث
با مطالعه فاکتورهای مؤثر آسیبپذیری کالبدی و زیرساختی، قبل از وقوع حریق و حوادث و برنامه‌ریزی مناسب می‌توان تابآوری شهرها را در برابر حوادث افزایش داد. در پژوهش حاضر جهت ارزیابی وضعیت تابآوری کالبدی و زیرساختی محدوده عملیاتی ایستگاه‌های تحت پوشش منطقه 20 شهرداری تهران از 3 معیار، 7 زیرمعیار و 21 شاخص طبق جدول شماره 1 استفاده شد. ابتدا با لایه‌سازی برای هریک از معیارهای اصلی و زیرمعیارها در چهار بعد ایستگاه‌های آتش‌نشانی، شریان‌های حیاتی، مراکز امدادی و نظامی، تصرفات وکالبد شهری با استفاده از اوزان حاصل از فرایند سلسله مراتبی (AHP) نقشه تابآوری کلی منطقه20 (تصویر شماره 9) تهیه شد. اوزان حاصله با روش طوفان فکری و توسط خبرگان آتش‌نشانی و براساس فاصله اقلیدسی و افزایش یا کاهش موثر در تاب‌اوری و با دستور Reclassify و پس از دسته‌بندی در محیط Arc GIS (تصویر شماره 1) انجام شد. با روی‌هم‌گذاری لایه‌ها (نقاط دارای تابآوری مشترک)، نقشه تابآوری در سنجش و پهنه‌بندی میزان تابآوری کالبدی منطقه مورد مطالعه می‌توان عنوان کرد که میزان تابآوری در محدوده عملیاتی 7 ایستگاه آتش‌نشانی یکسان نیست.
در سنجش و پهنه‌بندی میزان تابآوری کالبدی منطقه موردمطالعه می‌توان عنوان کرد میزان تابآوری در محدوده عملیاتی 7 ایستگاه آتش‌نشانی یکسان نیست و برخی نواحی در وضعیت بسیار نامطلوب قرار دارند. برخی از بافت‌ها و فضاهای شهری، به‌ویژه ناحیه 1 (محدوده عملیاتی ایستگاه‌های 14 و 137) به دلیل تنگ بودن معابر و مسیرهای دسترسی و فرسودگی، همچنین وجود چالش‌های دسترسی و بالا بودن تراکم جمعیت، آسیبپذیری بیشتری نسبت به سایر مناطق دارند. در راستای ارتقای تابآوری می‌توان با فرهنگ‌سازی و آموزش در سرای محلات و مشارکت اجتماعی در محلات دارای بافت فرسوده، در مواجهه با حریق و حوادث، گام موثری برداشت. آسیب‌پذیری‌های زیست‌محیطی به‌‌دلیل وجود نواحی 6 و 7 منطقه در بافت حاشیه‌ای و وجود مزارع و آتش زدن مزارع پس از برداشت محصولات که به آلودگی هوای منطقه منجر میشود، همچنین آسیبپذیری فیزیکی، سلامت، رفاه و اقتصاد موضوعاتی هستند که در تابآوری منطقه تأثیرگذار هستند. وجود گسل و بروز حریق و حوادث زیاد که به خسارات مالی و جانی منجر میشود باعث انجام پژوهش‌هایی در حوزه تابآوری شهری شده که هدف آن‌ها افزایش سرعت تابآوری و در‌نهایت کاهش آسیبپذیری در شهر است. طبق فرضیه تحقیق، ارزیابی تابآوری برون‌سازمانی با استفاده از سامانه GIS در افزایش تابآوری کالبدی و زیرساختی و درنتیجه کاهش آسیبپذیری محدوده موردمطالعه نقش مؤثری دارد. در پاسخ به مسئله پژوهش مبنی بر ظرفیت‌های تابآوری کالبدی و زیرساختی در برابر حریق و حوادث می‌توان گفت منطقه دارای تابآوری مناسب است.
باتوجهبه نتایج حاصل از تحلیل سلسله‌مراتبی و خروجی نتایج نرم‌افزار Expert Choice (تصویر شماره 6)، معیار زیرساختی در اولویت اول (731/Z=0)، معیار کالبدی در اولویت دوم (K=0/188) و معیار زیست‌محیطی در اولویت سوم (M=0/081) قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشان داد باتوجهبه نقشه پهنه‌بندی تابآوری مکانی در مواجهه با ریسک‌های HSE منطقه موردمطالعه، 3/3 درصد از سطح منطقه دارای تابآوری کم، 35/38 درصد دارای تابآوری متوسط، 29/54 درصد دارای تابآوری زیاد، 30/1 درصد دارای تابآوری خیلی زیاد و 1/65 درصد دارای تابآوری بسیار بالا است (تصویر شماره 8).
نتیجه‌گیری
نتایج حاصل از تحلیل شعاع عملکردی 7 ایستگاه آتش‌نشانی موجود در محدوده منطقه 20 شهرداری تهران حاکی از آن است که دسترسی به ایستگاه‌های آتش‌نشانی (حریق، نجات و پشتیبانی) که نقش بسیار حیاتی در کاهش خسارات و تلفات ناشی از حریق و حوادث و همچنین افزایش تابآوری دارد، در بعضی از محلات نواحی (مثل ناحیه 1 و 4) منطقه با چالش دسترسی مواجه است و توزیع و جانمایی این ایستگاه‌ها باتوجهبه وجود بافت فرسوده و تراکم جمعیت و حادثه‌خیز بودن این نواحی و همچنین تنگ بودن مسیرهای دسترسی در سطح محدوده با مطالعه انجام نشده است. عدم دسترسی مناسب به ایستگاه‌های آتش‌نشانی، به‌ویژه در محله صفائیه نیازمند بازنگری و پیشنهاد احداث یک ایستگاه جدید (جانمایی در میدان صفائیه مرز بین ناحیه 1 و 4) در راستای پوشش عملیاتی مناسب، کاهش زمان رسیدن خودروهای آتش‌نشانی و بهبود دسترسی ساکنان، در سطح محدوده است. همچنین یافته‌های پژوهش در‌رابطه‌با بررسی محدوده تحت پوشش مراکز درمانی نشان می‌دهد به‌جز نواحی 2 و 6 منطقه، سایر نواحی در دسترسی به مراکز درمانی وضعیت مناسبی داشته و دارای تابآوری مناسبی هستند. در راستای تاب‌آور کردن منطقه در برابر حریق و حوادث به‌ویژه در بافت‌های فرسوده با معابر تنگ و باریک (ناحیه 1 و بخش جنوبی ناحیه 4)، می‌بایست نقش برنامه‌ریزی شهری و بهطورکلی مدیریت کاربری اراضی برای افزایش تابآوری مناطق شهری در نظر گرفته شود.
نتایج پژوهش در خصوص بررسی شبکه معابر (عرض معابر و رابطه مستقیم آن با تسهیل تردد و استقرار خودروهای عملیاتی سنگین در محل حادثه) با مطالعه عشقی چهاربرج (1397)، با عنوان «تابآوری شهر در برابر زلزله با رویکرد آینده‌پژوهی» در یک راستا است. همچنین نتایج پژوهش براساس تصویر شماره 3 (شعاع عملکردی و محدوده تحت پوشش) با تحقیق آیشم و همکاران (1402) نیز هم‌راستا است. نتایج پژوهش حاضر در ارتباط با زمان پاسخ تیم‌های آتش‌نشانی به مکان‌های دچار آتش‌سوزی‌شده با پژوهش سرشته‌داری و همکاران (2020) در یک راستا است. در صورت تابآوری معابر و مسیرهای دسترسی و نیز تعامل با عوامل راهور جهت مدیریت مسیرهای پر‌ترافیک و چراغ راهنمایی و رانندگی در حین اعزام، زمان رسیدن تا حد زیادی کاهش پیدا خواهد کرد. در حال حاضر زمان رسیدن تیم‌های آتش‌نشانی در محدوده تحت پوشش به محل حادثه حداکثر 5 دقیقه بدون در نظر گرفتن ترافیک مسیر و مسدود بودن مسیر است. براساس رابطه مسافت، حداکثر مسافتی که یک خودروی سنگین آتش‌نشانی در وضعیت عادی و باز بودن مسیر می‌تواند در 5 دقیقه، طی کند، حداکثر 2/9 کیلومتر است. همچنین یافته‌های پژوهش با نتایج معصومی و همکاران (1400)، در خصوص بررسی میزان آسیبپذیری شبکه معابر محدوده در برابر حریق و حوادث، همسو است و براساس پژوهش حاضر مهم‌ترین چالش تیم‌های آتش‌نشانی در پاسخ به حریق و حوادث، در زمان اعزام و چالش دسترسی به محل حادثه است که این چالش در صورت آسیب به معابر و مسیرهای دسترسی و یا مسدود شدن مسیر به دلیل تصادف و ترافیک سنگین دو چندان شده و زمان رسیدن به محل حادثه و در‌نهایت امدادرسانی را به تأخیر خواهد انداخت.
محدودیت‌های پژوهش
مهم‌ترین محدودیت این پژوهش، عدم دسترسی به اطلاعات و مستندات پرونده پزشکی مصدومین عملیات قبل از سال 1397 است. همچنین جهت انجام این پژوهش نیاز به همکاری آتش‌نشانان بود که در برخی موارد عدم همکاری آنان از محدودیت‌های اجرای طرح بوده است.
پیشنهادات
- پیشنهاد احداث یک ایستگاه جدید آتش‌نشانی در محله صفاییه (مرز بین ناحیه 1 و 4).
- آموزش و فرهنگ‌سازی محلات در خصوص تماس با سامانه 125، اطفای حریق، امداد و نجات و باز کردن مسیر در زمان بروز حادثه.
- توجه سازمان‌های ذی‌ربط در خصوص بهسازی و نوسازی بافت فرسوده ناحیه 1.
- پیشنهاد میشود در بافت فرسوده و معابر تنگ که امکان تردد خودروهای امدادی سنگین با محدودیت مواجه است از خودروهای سبک به‌عنوان جایگزین استفاده شود.
- آموزش شهروندان در خصوص عدم ازدحام در محل حریق و حادثه به دلیل وجود خطرات ثانویه.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مقاله با رعایت اصول اخلاقی انجام شد. ازآنجاییکه هیچ آزمایشی روی نمونه‌های انسانی یا حیوانی انجام نشد، نیازی به رعایت اصول اخلاقی نبود.
حامی مالی
این تحقیق هیچ کمک مالی از سازمان‌های تأمین مالی در بخش‌های عمومی، تجاری یا غیرانتفاعی دریافت نکرده است.
مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان به‌طور یکسان در مفهوم و طراحی مطالعه، جمع‌آوری و تجزیهوتحلیل داده‌ها، تفسیر نتایج و تهیه پیش‌نویس مقاله مشارکت داشتند.
تعارض منافع
بنابر اعلام نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.
تشکر و قدردانی
نویسندگان از واحد فناوری و اطلاعات سازمان آتش‌نشانی تهران برای ارائه اطلاعات و همچنین از کلیه آتش‌نشانان و کارشناسانی که در پاسخ به پرسش‌نامه مشارکت داشتند، تشکر و قدردانی می‌کنند.
References
Aghayani, P., & Nikbakhsh, E. (2024). [A review of resilience and fairness concepts and modeling in humanitarian logistics using a meta-analysis approach (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge , 14 (1), 2-23. [DOI:10.32598/DMKP.14.1.801.1]
Anjerani, N., Bigdeli Rad, V., & Pakzad, S. (2023). [A comparative study on the realization of urban resilience in three old, moderate, and new fabrics of Qazvin City, Iran based on perceptions of residents (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge,13 (3), 374-391. [DOI:10.32598/DMKP.13.3.594.3]
Arasteh, M., Baghban, A., & Baghban, S. (2020). [Identification of Key Factors Affecting Urban Resilience with a Foresight Approach (Case Study: Mashhad Metropolis) (Persian)]. Physical Social Planning, 7(2), 63-78. [DOI:10.30473/psp.2020.7007]
Aysham, M., Molaei A., & Ezzati Mehr, M. (2023). [Analysis of the spatial distribution of fire stations in Tabriz city with a passive defense approach (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge, 13 (1), 19-34. [Link]
Ebrahimipour, M., Ziari, K., & Ardalan, D. (2021). [Explaining the pattern of physical resilience measurement in river-centered city against the impact of floods (case study: Tonekabon City) (Persian)]. Geographical Planning of Space, 11(41), 43-68. [DOI:10.30488/gps.2020.214382.3159]
Eric, H. (2023). Resilience engineering in operations and resilience training for firefighters [ A. Khairdast& Afrasiab. E. Khodabandehloo, Persian trans.]. Tehran: Danesh Binoyad Publications. [Link]
Eshghi Chaharborj, A. (2018). [City resilience to earthquakes with a futures research approach, case study: District 1 of Tehran Municipality(Persian) [PhD dissertation]. Ardabili: University of Mohaghegh Ardabili.
Ghasemi, R. , Omidvar, B. and Behzadfar, M. (2020). [Study of the Effectiveness of "Technical-Physical" and "Socio-Economic" Strategies in Improving Urban Resilience against Earthquakes (Persian)]. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 8(1), 99-114. [DOI:10.22059/jurbangeo.2019.278571.1080]
Ghochani, S. K., Attari Rahimi, H., & Akbaregli, F. (2016). [Locating suitable emergency accommodation spaces in cities during times of crisis (Case study: District 11 of Mashhad Municipality)(Persian)] [MA thesis]. Mashhad: Payam Noor University.
Hajarian, A. (2024). [Locating the optimal areas for multipurpose urban shelters based on the principles of passive defense in Isfahan, Iran (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge, 14 (1), 44-59. [DOI:10.32598/DMKP.14.1.803.1]
Hamidi, A. (2023). [Presenting strategies for reducing the physical vulnerability of Kermanshah city due to earthquakes (Persian)] [PhD dissertation]. Tabriz: University of Tabriz.
Kamran, M. (2022). Role of cultural heritage in promoting the resilience of linear/critical infrastructure system with the enhancement of economic dimension of resilience: A critical review. International Journal of Construction Management, 22(7), 1345-1354. [Link]
Kazeminia, A. (2018). [Locating the construction of emergency shelters in Kerman city using GIS (Persian)]. Bi-Quarterly Scientific and Research Journal of Crisis Management, 16, 47-59.
Kheirdastat, A. Jozi, S. A., Rezaian, S., & Mirza Ebrahim Tehrani, M. (2024). [Locating emergency accommodation in District 19 of Tehran using multi-criteria decision-making method (Persian)]. Journal of Human and Environment, 1(22), 54-35. [Link]
Kheirdast, A., Demirchi, E. S., Padash, A., Khodabandehlou, E. A., & Mohammadi Jahdi, Z. (2024). [Relationship of work safety climate with organizational cynicism and career Resilience of firefighters (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge (quarterly), 14(2), 178-191. [DOI:10.32598/DMKP.14.2.826.1
Khodabandehlou, E. A., Hemmasi, A. H., Lahijanian, A., Hassani, A. H., & Mohammadi, A. (2024). [Identification and prioritization of criteria affecting the resilience of Tehran Fire Department using the analytic network process method (Persian)]. Quarterly Journal of Environmental Science and Technology, 26(4). [Link]
Kim, Y. (2021). Building organizational resilience through strategic internal communication and organization–employee relationships. Journal of Applied Communication Research, 49(5), 589-608. [Link]
Liu, B., Chen, X., Zhou, Z., Tang, M., & Li, S. (2019), Research on disaster resilience of earthquake-stricken areas in Longmenshan fault zone based on GIS. In D. J. Parker, E. C. Penning-Rowsell (Eds.), Environmental Hazards and Resilience: Theory and Evidence (pp.50-69). London: Routledge. [Link]
Masoomi, M. T., & Rajabzadeh, M. (2021). [Investigating the vulnerability of Ardabil city road network against natural disasters (earthquake) (Case study: Imam Khomeini Street, Shahr) (Persian)]. Journal of Geography and Environmental Hazards, 10(3), 141-161. [DOI:10.22067/geoeh.2021.67019.0]
Moghimi, S., & Monsefi, D. (2019). [Locating suitable space for temporary accommodation of earthquake victims using hierarchical analysis and weighted linear combination based on GIS, case study: Shahroud city (Persian)]. Journal of Spatial Analysis Environmental Hazarts, 6(1). [Link]
Nasiri Hendeh Khaleh, E., Rostami, S. & Shirini, M. (2023). [Location analysis of Karaj central disaster management (Persian)]. Human Geography Research, 55(3), 83-96. [Link]
Pelling, M., Comelli, T., Cordova, M., Kalaycioğlu, S., Menoscal, J., & Upadhyaya, R., et al. (2024). Normative future visioning for city resilience and development. Climate and Development, 16(4), 335-348. [Link]
Rahimi Juneghani, A., & Nooraie, H. (2024), Evaluation of the physical-functional resilience of Isfahan City center using spatial statistics methods and ELECTRE*. Geo-Spatial Information Science, 1-18. [Link]
Rezaie shahabi, R. , Arab, A., Ahmadi, H., Pishva, A., & Shahbakhsh Mosazehi, M. E. (2023). [Evaluating the Vulnerability of the Urban Fabric of District 18 of Tehran under the Influence of Land Subsidence using ANP and GIS (Persian)]. Journal of Geography and Environmental Hazards, 11(4), 193-219. [DOI: 10.22067/geoeh.2022.76899.1235]
Roosta, M. , Karimkoshteh, N., & Azarm, Z. (2024). [Rereading local community resilience indicators in dealing with crisis an analysis of the narratives and experiences of saadi neighborhood residents in Shiraz During the 2019 Flood Disaster (Persian)]. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 12(1), 85-101. [Link]
Sadeghi Pour, T. , Hajipour, K., & Sadeghi, A. (2023). [The Role of Urban Planning in Post Disaster Recovery through Site Selection of Crisis Management Support Shelters (Case Study: Third District of Shiraz Municipality) (Persian)]. Emergency Management, 12(1), 120-138. [Link]
Saeedi, R. , Aghamohammadi, H. , Alesheikh, A. A., & Vafaeinejad, A. (2024). [Smart emergency services using geographical information system and Internet of Things (Persian)]. Iranian Journal of Remote Sensing and GIS, 16(2), 159-178. [DOI:10.48308/gisj.2024.229150.1128]
Sarreshtehdari, A., & Elhami Khorasani, N. (2022). Post-earthquake emergency response time to locations of fire ignition. Journal of Earthquake Engineering, 26(7), 3389-3416. [Link]
Sauti, N . S & Daud, M. E & Kaamin, M., & Sahat, S. (2021). GIS spatial modelling for seismic risk assessment based on exposure, resilience, and capacity indicators to seismic hazard: A case study of Pahang, Malaysia. Geomatics, Natural Hazards and Risk, 12(1), 1948-1972. [Link]
Sayahpoor, A. , Hematiyan, F., & Shoul, A. (2019). Organizational Resilience Process Analysis Using Interpretative Structural Modeling (Case study: Sapco). Journal of Iranian Public Administration Studies, 2(1), 123-147. [DOI:10.22034/jipas.2019.90667]
Sun, W., Bocchini, P., & Davison, B. D. (2020). Resilience metrics and measurement methods for transportation infrastructure: The state of the art. Sustainable and Resilient Infrastructure, 5(3), 168-199. [Link]
Ghadiri , M., & Tehranchi , A. ( 2019). [ Fire prevention and protection strategies in cultural-historical buildings and textures (Persian)]. Qazvin: Qazvin Academic Jihad Publications. [Link]
Yazdani, M., & Farzaneh Sadat Zaranji, Z. (2024). [Optimum Location of Physical Expansion of Sardasht City Using Combined Methods and Transfer Process Fuzzy Network of Spatial Information System (Persian)]. Disaster Prevention and Management Knowledge, 13 (4), 474-489. [DOI:10.32598/DMKP.13.4.779.1]
Zardan, M. (2017). [Investigating the effect of transformational leadership on organizational resilience with the mediation of emotional intelligence in fire stations in Rasht City (Persian)] [MA thesis]. Industrial Management (Production), North Strategy Higher Education Institute.
Zebardast, E. and Gheshlaghpour, S. (2024). [Evaluating the resilience of transportation infrastructures in Tehran Metropolis. Case Study: Localities of Two (Region 9), Four (Region 6) and Five (Region 1) Districts (Persian)]. Emergency Management, 12(2), 191-205.[Link]
Zhaleh, M., & Charehjoo, F. (2021). [Measurement and zoning of physical resilience of urban neighborhoods against earthquake (Persian)]. Emergency Management, 10(1), 83-99. [Link]
نوع مطالعه: پژوهشي |
موضوع مقاله:
تخصصي
دریافت: 1403/10/9 | پذیرش: 1403/12/25 | انتشار الکترونیک: 1404/6/28
دریافت: 1403/10/9 | پذیرش: 1403/12/25 | انتشار الکترونیک: 1404/6/28
| بازنشر اطلاعات | |
 |
این مقاله تحت شرایط Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License قابل بازنشر است. |
